Dikkat Türleri

Yazan ve doğrulayan psikolog Francisco Roballo

Son Güncelleme: 22 Aralık, 2022

Dikkatin farklı türleri olduğunu bilmek ve anlamak, aslında dikkat seviyemizi artırmak kadar önemlidir. Dikkat kavramını genellikle bir konuya odaklanmak olarak tanımlarız. Ayrıca bu kelime günlük hayatımızda, çok daha sık kullanılan ve tam karşıtı olan dikkatsizlik kelimesinin bir parçası olarak karşımıza çıkar.

Ne zaman dikkatini toparlayamayan ya da bizi dinlemeyen bir kişi hakkında konuşsak, bu kişinin konuştuğumuz konuya dikkatini vermediğini söyleriz. Aslında bu noktada sorulması gereken soru şudur: Bir insan dikkat etmeden ya da herhangi bir şeye dikkati vermeden yaşayabilir mi?

Günümüzde dikkat sorunları adeta bir moda haline gelmiştir. Bu durum bizi şaşırtmamalıdır. Çünkü içinde yaşadığımız toplum sürekli ve hiç bitmeyen bir biçimde sonsuz sayıda uyarıcılarla dolu bir yapıya sahiptir. Reklamlar, aynı anda yapılması gereken işler ve teknolojik aygıtlar, gün boyunca dikkatimizi çeken şeylerden bazılarıdır.

Aslında bunun da ötesinde dikkat kavramı, beyinde oluşan bilişsel bir süreçtir. Bu nedenle, dikkatini toparlayamayan bir insanın aslında dikkat eksikliği yaşadığını söylemek yanlıştır. Çünkü bu tip bir durumdaki bir kişi, sahip olduğu dikkati başka yerlere yönlendirmiştir.

Dikkat, Yönetsel Bir Fonksiyondur

Dikkat, günümüze dek herhangi bir tanımı üzerinde uzlaşı sağlanamamış, beynin en karmaşık fonksiyonlarından biridir. Bu fonksiyon, teşvik ya da uyarıcı etkileri filtreleyen,  bilgiyi işleyen ve bir konu üzerinde odaklanmayı sağlayan bir fonksiyondur. Tüm bunları yapabilmek için sinir sisteminin tamamından gelen bilgilerin beynin ön bölümünde (frontal lob) bir araya gelmesi gerekmektedir.

Bu süreç, çevreyle etkileşime bağlı olarak farklı seviyelerde gerçekleşir. Yapılacak görevin türü ve gerektirdikleri, kullanmamız gereken dikkat türünü belirler.

Dikkat Türleri

Yukarıda da belirttiğimiz gibi, dikkat farklı seviyelerde ve değişik özelliklere sahip bir biçimde ortaya çıkar. Bunun için yönlendirme konsepti temel bir belirleyici niteliği taşır. Çevremizle ilgili detayların ve uyarıcıların farkında olmamız, hangi dikkat türünü kullanacağımız konusunda belirleyici olacaktır. Bunun dışında kullanacağımız dikkat türü, hem farkındalığın seviyesine hem de bir yanıt alma gereksiniminin harekete geçmesine bağlı olarak değişir.

Odaklı Dikkat

Bu dikkat türü, belirli bir uyarıcıya özel olarak yanıt verme becerisi temeline dayanmaktadır. Bu türde, odak noktasının etrafındaki diğer uyarıcıların tamamen gözardı edilmesi gereksinimi bulunmaktadır. Odaklı dikkat, yüksek bir uyanık olma hali ve harekete geçme ihtiyacı içermektedir.

Eğer bir insan uzun süre uyanık ve tetikte olma durumundan dolayı yorgun düşmüşse, ihtiyaç duyduğu uyarıcı dışında kalanları artık aynı seviyede bir etkinlikle gözardı edememeye yani filtreleme konusunda sorun yaşamaya başlar. Bu durumda, “dikkat dağıtıcı” etkenlere karşı daha savunmasız bir hale gelir.

Sürekli Dikkat

Sürekli dikkat, uzun zaman isteyen görevlerde kullandığımız dikkat türüdür. Bu dikkat türü, bilişsel yeteneklerin ısrarlı ve kararlı bir biçimde sürdürülmesi anlamına gelir. Örnek olarak, eğer yapılması gereken görev sınava hazırlanmak için bir kitap okumaksa, uzun saatler boyunca okumak ve okuduğumuz bilgileri işlememiz gerekmektedir. Çoğu kez, bu çaba karşılığında hemen bir ödül elde edilmez. Bu nedenle, sürekli dikkatle ilgili çeşitli engeller bulunmaktadır:

• Motivasyon.
• Aşırı yorgun düşme.
• Sıkılma.
• Kısa görev.

Bölünmüş Dikkat

Beynimiz o kadar harika bir biçimde çalışır ki, aynı anda iki işi yapmamıza olanak sağlar. Elbette tüm bu işler ya da görevler çok karmaşık ve büyük çaba gerektiren görevler olmayabilir. Bu nedenle, aynı anda yapılan her iki görevden de iyi bir sonuç alabilmek için dikkat kaynaklarının uygun bir biçimde bölünmesi gerekir.

Bu durumda yapılan işlere ayıracağımız kapasitesi daha sınırlı hale gelir. Çünkü aynı anda iki bilgi kaynağından gelen talepler artacağından, bunlara verilecek cevaplar da daha yetersiz bir hale gelecektir. Örnek olarak, aynı anda hem yazıp hem de dinlememiz, bakmamız ve öğretmenle konuşmamız gerektiğinde bölünmüş dikkat türünü kullanmış oluruz.

Değişken Dikkat

Mental esnekliğin en bilinen yönü, odak noktasının değiştirilmesi ve farklı görevler arasında gidip gelme olarak bilinmektedir. Bu konuya yönelik çok belirgin bir örnek, oldukça karmaşık bir yemek hazırlarken farklı zamanlarda farklı malzemeleri kullanma ihtiyacını verebiliriz. Bunu yapabilmek için, daha önceki görevi unutmadan başka bir göreve geçmemiz gerekir. Çünkü birkaç saniye içerisinde ilk göreve geri dönmek durumunda kalırız.

Dikkat Kontrolünün Önemi

Dikkat tek başına kullanılan ve sadece kendine has bir süreç değildir. Yaptığımız birçok işe farklı dikkat türleri ile odaklanmamız gerekir. Yani bu türleri kimi zaman bir arada kullanmak durumunda kalırız.

Dikkat kontrolü ya da dikkat türlerini ihtiyaç duyduğumuzda etkin bir biçimde dönüşümlü olarak kullanabilme becerisi diğer bazı yönetsel fonksiyonlara da bağlıdır. Bu fonksiyonlar arasında en önemlilerini şu şekilde sıralayabiliriz:

• Hafıza. Yapılan pek çok iş, kısa ya da uzun dönem hafızadan birtakım bilgilerin kullanılmasını gerektirir. Bunu yapabilmek içinse iyi bir dikkat seviyesine ihtiyaç duyarız.
• Planlama. Yapılan tüm işler, birçok görevin ortak ve planlı bir biçimde yerine getirilmesini gerektirir. Bu nedenle tüm bunların etkin bir biçimde yürürlüğe konması ve yapılması gerekmektedir.
• Baskılama. Bu fonksiyon, yapılması istenmeyen bir iş ya da hareketle bağlantılı bir duruma ait uyarıcıların baskılanması, filtrelenmesi ve kontrol altına alınmasıdır.

Sinir Sisteminin Hangi Bölümleri Dikkat Kavramına Katkı Sağlar?

Dikkat sürecine katkı sağlayan ana sistemler şunlardır:

• Retiküler sistem. Dikkat, uyarıcıları algılamayı gerektirir. Çevresel bilgi, beyin kökü üzerinden yaptığı yolculuk sayesinde işlenmekte ve istenilen fonksiyonlar için kullanılmaktadır.
• Parietal (çepersel) lob: Uyarıcının boyutsal işlenmesi ve verilen bir görev için ihtiyaç duyulan kaynakların ayrılması gibi önemli görevlere sahiptir.
• Frontal lob (frontal korteks). Beyin orkestrası olarak adlandırabileceğimiz karmaşık sistemin şefidir. Cevapların seçimi, bir planın yerine getirilmesi için motor programlarının belirlenmesi ve bu sayede bir hareketin geliştirilmesi gibi işlemlerden sorumludur.

Sonuç: Vazgeçilmez Bir Araç

Dikkat, oldukça karmaşık bir beyin fonksiyonudur. Ayrıca insanın değişimi ve gelişimi açısından da son derece özel bir yere sahiptir. Buna karşın, bu yeteneğin dikkatli ve gerektiği biçimde kullanılması önemlidir. Çünkü yukarıda belirttiğimiz bölgelerde oluşabilecek herhangi bir hasar genellikle geri dönüşü olmayan ve tedavi edilemeyen problemlerin ortaya çıkmasına yol açmaktadır.

Dikkatin beş türü de birbirine eşit biçimde önemlidir. Bu türlerin her birini günlük yaşantımızda hem kahvaltı yapmak gibi basit ve otomatik görevlerde, hem de araba kullanmak gibi daha karmaşık işlerde kullanıyoruz.