Temel Atıf Hatası

4 dakika

Yazan ve doğrulayan psikolog Sergio De Dios González

Tarafından yazılmıştır Roberto Muelas Lobato

Son Güncelleme: 22 Aralık, 2022

Karşımıza çıkan bilgilerin tümüne gün bazında değer biçmemiz olanaksızdır, hele de İnternet ve sosyal medyanın yükselişe geçtiği şu günlerde. Yine de devamlı olarak, sahip olduğumuz ya da aradığımız bilgiye dayalı kararlar vermek zorunda kalırız.

Bu kadar çok bilgi ve onu tamamen inceleyecek yeterli zamanın olmayışıyla birlikte, genelde sezgilerimize dayalı ve çabuk kararlar veririz. Bunlar da bizi temel atıf hatası örneğinde olduğu gibi, birtakım ön yargılara yönlendirir. (Gilbert, 1989)

Ayrıca yazışma ön yargısı olarak da bilinen temel atıf hatası bize ait nitelendirmeleri etkiler ve çarpıtır. Ve koşulların önemini anlayarak diğer insanlarda gözlemlenen davranışları açıklamaya/nitelemeye/yorumlamaya çalışırken etkide bulunan dürtüleri ya da kişisel yatkınlığı aşırı boyutlandırmaya veya abartmaya yönelik eğilimi açıklar.

Castro Deneyi

Edward E. Jones ve Keith Davis (1967) atıfların nasıl çalıştığını test etmek için bir çalışma tasarladı. Özellikle, eleştiriyi olumsuz bir tutuma atfetme şeklimizi incelemek istediler. Biz de söz konusu fenomeni açıklığa kavuşturmak amacıyla bu deneyi gözden geçirdik.

Bu deneyde, katılımcıların bir kısmına Fidel Castro’yu destekleyen ve diğerlerine ise Fidel Castro karşıtı birtakım denemeler verildi. Daha sonra katılımcılardan, deneme yazarlarının Fidel Castro’ya karşı tutumlarını değerlendirmeleri istendi. Yaptıkları değerlendirmeler, metnin içeriğinde atfedilenlerle aynıydı. Castro’nun lehine yazanların onun tarafında ve aleyhine yazanların ise ona karşı olduğunu söylediler.

Ayrıca bakınız: Ebeveyn Yabancılaştırma Sendromu Nedir?

Şu ana kadar, sonuçlar beklenilenler gibi. Yazarların özgürce yazdığını düşünürken, yapılan atıflar içtendi. Katılımcılar, yazarların kendi inançlarına dayanarak yazdıklarını düşündüler. Bununla birlikte, bir grup katılımcıya, yazarların Castro karşıtı ya da yanlısı bir deneme yazmalarının tamamen tesadüf eseri olduğu söylendi; yazı tura sonucunda onun lehine ya da aleyhine bir yazı yazacaklarının belirlendiği.

Bu yeni bilgiyle birlikte, araştırmacılar, katılımcıların artık dıştan gelen atıflarda bulunacağını düşündü; fakat yapılan atıflar içten olmaya devam etti. Eğer lehine yazarsanız, tarafındasınız; eğer aleyhine yazarsanız, karşısındasınız, bu şekilde yazmanıza hangi neden sizi itmiş olursa olsun. Aklın çalışma şekli oldukça merak uyandırıcı değil mi?

İçsel ve dışsal atıflar

Peki, içsel ve dışsal atıf ne anlama gelir? Bu iki kavram arasındaki fark nedir? Bu atıflar nedenleri işaret eder (Ross, 1977). Bu nedenle, içsel bir atıf, bireyi bir sonuçtan sorumlu kılan şeydir, bunlar özellikle de içsel nitelikleridir. Bu nitelikler arasında tutum ve kişilik mevcuttur. Örneğin, sevmediğimiz bir kişi sınavı geçemez ya da işten kovulursa, muhtemelen bunu içsel nedenlere bağlarız. Aptal oldukları için başarısız oldular, tembel oldukları için işten kovdular diye düşünürüz. Ne de olsa aptal ya da tembel olmak insanların istikrarlı özelliklerindendir.

Öte yandan, dışsal atıflar, birçok vakada, durumların, değişikliklerin ve tehlikeli faktörlerin etkisine işaret eder. Bir önceki örneği tekrar ele alacak olursak, sevdiğimiz biri işten kovulursa, onun kötü bir gün geçiriyor olduğunu ya da patronunun beceriksiz biri olduğunu farz ederiz. Bu durumda, atıflar, kötü bir gün geçiriyor olmak ya da üçüncü tarafın karakteristik özellikleri gibi, koşullara bağlı olaylara dayanabilir.

Ayrıca bakınız: Martin Seligman ve Pozitif Psikoloji

Temel yükleme hatasının açıkladıkları

Temel yükleme hatasının nasıl ortaya çıktığını açıklamaya çalışan çeşitli teoriler vardır. Tam olarak ne olduğunu bilmesek de, bazı teoriler hipotezlerin sayısını artırmıştır. Bu hipotezler arasında öne çıkanlardan biri “adil dünya hipotezi”dir (Lerner ve Miller, 1977). Bu hipoteze göre, insanlar hak ettikleri şeyi alırlar ve elde ettikleri şeyi hak ederler. Sevmediğimiz bir kişinin başarısızlıklarını koşulsal faktörlerden ziyade onun kişiliğine atfetmek, dünyanın adil bir yer olduğuna inanma ihtiyacımızı besler. Bu inanç, kendi hayatlarımız üzerinde kontrol gücümüz olduğu fikrini destekler.

Başka bir hipotez ise “aktör iletişimi”dir. (Lassiter, Geers, Munhall, Ploutz-Zinder ve Breitenbecher, 2002). Bir eyleme dikkat ettiğimiz zaman, bireyi referans noktası olarak alırız. Koşulları, basit bir arka planmış gibi görmezden geliriz. Bu nedenle, davranışa dair atıflar, gözlemlediğimiz insanlara dayanır. Kendimizi gözlemlediğimiz zaman, bize etkide bulunan faktörlerin daha fazla farkında oluruz; dolayısıyla da dışsal atıfların.

Temel yükleme hatası ve kültür

Temel yükleme hatası dünyanın her yerinde benzer şekilde oluşmaz. Bazı araştırmacılar, bireysel kültürlerde bu durumun daha yaygın olduğunu saptamışlardır (Markus ve Kiyatama, 1991). Bireysel topluluklardan gelen kişiler, daha toplulukçu olanlara ziyade daha sık bu ön yargıya düşer. Bu yüzden, Asyalılar davranışları daha sık durumlara bağlarken, Batılılar davranışı aktöre bağlarlar.

Kültür bu farklılıkları belirleyebilir. Batılı ülkelerde daha yaygın olan bireyciler, kendilerini bağımsız aktörler olarak görme eğilimi gösterir ve bu nedenle bağlamsal ayrıntılar karşısında bireysel nesnelere yakınlık duyarlar. Buna karşılık, toplulukçu bireyler koşul ve şartlara daha fazla dikkat ederler.

Klasik bir fark, resimlerde bulunabilir. Batılı sanatçılar, resimlerin büyük bir bölümünü işgal eden insan figürleri kullanırken, derinlikte fazla ileri gitmezler. Buna karşılık, Japonya gibi ülkelerde, resimlerde her detayın çok ince bir şekilde işlendiği manzaralarda yer alan insan figürleri çok küçüktür.

Yukarıda da belirtildiği gibi, kültür gibi faktörlere de dahil olabildikleri için, ön yargıları önlemek gerçekten de zordur. Yine de, tamamen imkansız değildir. Temel atıf hatasını düzeltmeye yardımcı olan bazı teknikler arasında (Gilbert, 1989):

Ortak karara dair elinizde olan bilgilere dikkat edin. Birçok kişi aynı durumda aynı şekilde davranıyorsa, arkada yatan neden durumun kendisi olabilir.
Kendinize, aynı durumda siz olsanız nasıl davranırdınız sorusunu sorun.
Fark edilmeyen nedenleri arayın. Özellikle, daha az göze çarpan faktörlere bakın.

Kaynakça

Gilbert, D. T. (1989). Başkaları hakkında hafifçe düşünmek: Sosyal çıkarım sürecinin otomatik bileşenleri. J. S. Uleman & J. A. Bargh (Eds.), Kasıtsız düşünce (s. 189-211). Guilford Press.
Jones, E. E. & Harris, V. A. (1967). Davranışların atfı. Deneysel Sosyal Psikoloji Dergisi, 3, 1-24
Lassiter, F. D., Geers, A. L., Munhall, P. J., Ploutz-Snyder, R. J. y Breitenbecher, D. L. (2002). Hayali neden: Neden Oluşur. Psikolojik Bilimler, 13, 299-305.
Lerner, M. J. & Miller, D. T. (1977). Adil dünya araştırması ve atıf süreci: Geriye ve ileriye bakmak. Psikolojik Bülten, 85, 1030-1051.
Markus, H. R., & Kitayama, S. (1991). Kültür ve benlik: Biliş, duygu ve motivasyona etkileri. Psikolojik İnceleme, 98, 224-253.
Ross, L. (1977). Sezgisel psikolog ve hataları: İlişkilendirme sürecindeki bozulmalar. ‘L. Berkowitz’de (Ed.), Deneysel sosyal psikolojide gelişmeler (vol. 10, s. 173-220). New York: Akademik Basın.