Madde Tepki Kuramı (IRT)

Yazan ve doğrulayan psikolog Paula Villasante

Son Güncelleme: 22 Aralık, 2022

Psikolojik müdahalenin en önemli görevlerinden biri değerlendirmedir. Bu değerlendirme çoğunlukla test sonuçları tarafından belirlenir. Bu bağlamda, madde tepki kuramı (item response theory – IRT) klasik test kuramını tamamlayan bir test ölçüm teorisidir.

Klasik test kuramı (classical test theory – CTT) ve madde tepki kuramı aynı testi değerlendirebilir. İkisi de her bir ögenin ilgililik düzeyini ve puanını belirleyebilir. Dolayısıyla, teste giren herkes farklı bir sonuç alabilir. Ancak, madde tepki kuramının daha kalibre edilmiş, spesifik sonuçlara ulaştığını söylemeliyiz. Bunun yanında, çoğunlukla daha yüksek maliyetlidir ve konuda uzman profesyonellerin katılımını gerektirir.

Bu iki test kuramı, aynı şeyi hedefler: ölçmek istediğiniz şeyi mümkün olan en az hatayla ölçecek araçlar yaratmak. Bunun sebebi, psikometrik ölçümlerin belli bir güvenilirlik ve geçerlilikte olması gerekliliğidir.

Bir test aynı uzmanlık seviyesindeki iki kişinin veya aynı kişinin iki farklı zamandaki test performansını ne kadar iyi tekrarlayabilirse, o kadar güvenilirdir. Öte yandan, geçerlilik, deneysel kanıtların ve teorinin test sonuçlarının analizini ne kadar desteklediğini gösterir.

Klasik test kuramının, madde tepki kuramının ortaya çıkmasına sebep olan sınırlılıkları

Çok değerli bir kuram olmakla beraber, klasik test kuramı bazı noktalarda sınırlılıklara sahiptir. Klasik test kuramında, aracın ölçümleri değişken olabilir. Örneğin, bir psikologun üç farklı kişinin zekasını üç farklı test ile ölçeceğini varsayalım. Bu durumda, bu sonuçları karşılaştırmak mümkün değildir. Neden?

Çünkü, üç test de kendi skalasına sahiptir. Bundan dolayı, örneğin bir grup insanın zekasını karşılaştırabilmek için, farklı skaladaki sonuçları birbirine çevirmek gerekir.

Diğer yandan, madde tepki kuramı aynı skaladaki farklı araçlarla yapılan ölçümlerin sonuçlarını karşılaştırabilmemize izin verir. Buna ek olarak, klasik test kuramının bir sınırlılığı da, testi yapan insanlar bağlamında test özelliklerinin değişmez olmayışıdır. Madde tepki kuramı, klasik test kuramını bu açıdan da tamamlar.

Madde tepki kuramının varsayımları

Klasik test kuramının sınırlı olduğu bu noktaları çözebilmek adına, madde tepki kuramı daha güçlü ve kısıtlayıcı varsayımlarda bulunmak durumundadır.

İlk varsayım

Madde tepki kuramının en önemli varsayımı bize herhangi bir ölçüm aracının bir fikir doğrultusunda olması gerektiğini söyler. Diğer bir deyişle, ögelerin değişebilen değerleri ile bu değerlerin çakışabilme olasılığı arasında işlevsel bir bağlantı olmalıdır. Bu fonksiyona madde karakteristik eğrisi (item characteristic curve – ICC) denir.

Dolayısıyla, bu yeni fikrin doğrultusunda madde tepki kuramının klasik test kuramını iyileştirdiğini söyleyebiliriz. Örneğin, bir zekâ testi sırasında, sadece en zeki insanlar en zor soruları cevaplayabilir. Diğer yandan, eğer testi alan herkes bir ögeye aynı cevabı verdiyse, bu öge, testi alanların o konudaki uzmanlık seviyesini belirleyemeyecektir.

İkinci varsayım

İkinci varsayım, çoğu test modelinin, ögelerin sadece bir boyutun bir parçası olduğu varsayımıdır. Başka bir deyişle, tek boyutlu olduklarıdır. Bundan ötürü, bu tip test modellerini kullanırken, elinizdeki verinin bu tek boyutlu sisteme uygun olduğundan emin olmak gerekir. Ne yazık ki, psikologların sık sık kullandığı çoğu araç çok boyutlu veri toplamak üzere oluşturulmuştur.

Üçüncü varsayım

Madde tepki kuramının üçüncü varsayımı yerel bağımsızlıktır. Diğer bir deyişle, bu modelleri kullanabilmek için, ögeler birbirlerinden bağımsız olmalıdır. Yani, bir ögeye verilen cevap, diğer ögelere verilebilecek olan cevapları etkilememelidir. Dolayısıyla, eğer tek boyutluluk varsayımı gerçekleştirilebilirse, yerel bağımsızlık da gerçekleşecektir. Bunun mümkün olmasının tek yolu, ögelerin arasında bir karşılıklı bağımlılık veya ölçülen boyutla ilgili bir paylaşılan çeşitlilik olmamasıdır. Dolayısıyla, bu varsayımlar birbirleriyle ilişkilidir.

Muñiz (2010) psikometrik ölçüm ve test analizi konusundaki ilerlemelerin önemini işaret etmiştir. Bundan dolayı, yapılacak mantıklı şey bu doğrultuda bir adım daha atmaktır, zira madde tepki kuramı ile analizi yapılan testlerin ölçümlerinin şu anki hali, endişe verici sonuçlar göstermektedir.