Daniel Kahneman'a Göre Karar Vermemizdeki Kusur, Gürültü

Yazan ve doğrulayan psikolog Valeria Sabater

Son Güncelleme: 22 Aralık, 2022

Gürültü: İnsan Yargısında Bir Kusur (Noise: A Flaw in Human Judgment) (2021), psikolog ve Nobel Ödüllü Daniel Kahneman’ın Olivier Sibony ve Cass Sunstein ile birlikte yazdığı son kitabının adıdır. Bu çalışmanın önceki en çok satan kitabı Hızlı ve Yavaş Düşünmek (Thinking Fast and Slow) (2011) kadar başarılı olacağını tahmin etmek için bir kristal küreye ihtiyacımız yok.

Bu yeni yayın tarafından önerilen ana tema, psikolojinin en çok çalışılan ve heyecan verici yönlerinden birine yanıt veriyor: karar verme ve değişkenliği. Bir örnek verelim. Aynı suçla karşı karşıya kalındığında, iki yargıç farklı cezalar verebilir. Ayrıca aynı tıbbi sorunla karşılaşan iki doktor da farklı teşhisler koyabilir.

Bu nasıl olabilir? Benzer durumlarda karar vermede neden bu kadar değişkenlik var? Kahneman için bu fenomen, önyargılardan veya bilişsel önyargılardan çok daha karmaşıktır. Aynı olması gereken iki yargının farklı olduğu bilişsel bir gerçeklik olan bu duruma “gürültü” terimini uygun gördü. Nedenini öğrenelim.

“Gürültüye daha fazla dikkat etmenin zamanı geldi. Bu, sistemimizdeki hataları ve sosyal çevremizde pek çok sorunla birlikte gelen zayıf karar verme sürecini azaltmamıza yardımcı olabilir.”

– Daniel Kahneman

Daniel Kahneman’ın bahsettiği “gürültü” nedir?

Daniel Kahneman, meslektaşı İsrailli psikolog Amos Tversky ile birlikte Nobel Ödülü kazandı. Her gün yaptığımız ve farkında bile olmadığımız bir şeyi ortaya çıkarmada öncü oldukları için kazandılar. Bu bilişsel önyargıdır. Kararlarınızı, örneğin birçok ekonomik kararın rasyonel olmaktan çok irrasyonel olabileceği şekilde tamamen şekillendirir.

Kahneman ayrıca başka bir fikir önerir. Kararlarımızın çoğuna yalnızca bilişsel önyargıların aracılık etmediğini, aynı zamanda “gürültü tarafından kirletildiğini” öne sürüyor. Ancak, bu muhakeme ve karar verme psikolojisi uzmanı ne tür bir gürültüden bahsediyor? Aslına bakılırsa bu, oldukça ilginç bir istatistiksel kavramla ilgilidir.

Benzer kararlar verirken insanlarda görülen ilginç değişkenlik

Doktorlar, avukatlar, psikiyatristler, ekonomistler… Toplumda benzer gerçekler karşısında bilirkişilerin farklı yargılarda bulunduğu pek çok alan var. Ancak, bu özelliklerin kaynağı yalnızca bilişsel önyargılarda değil, gürültüdedir. Bu sorunu tanımlamak için Daniel Kahneman bir parmak izi analisti örneğini kullanır.

Analist sabah tek bir parmak izinin kesin kanıt olduğuna karar verir. Ancak öğleden sonra bunun geçerli olmadığına karar verir. Karar vermedeki bu değişkenlik yararsızdır. Yine de, birçok senaryoda olan budur. Nitekim benzer olaylar karşısında farklı görüşler ortaya koyan doktorlar, psikiyatristler, hakimler vardır.

Karar verme anındaki bu rahatsızlığa istatistik alanında gürültü denir.

Gürültü, istemediğiniz yerde değişkenliktir

İnsanların ihtiyaç duyduğu bir şey varsa, o da tutarlılıktır. Kurumlarımızdan, sosyal ajanlardan ve her gün bizimle ilgilenen insanlardan da bunu bekliyoruz. Aslında tüm bu figürlerin tek ağızdan konuşmasını istiyoruz. Örneğin, bir yargıç belirli bir suç için bir tür ceza verirse, başka bir yargıcın aynı başka bir suç için aynı cezayı vermesini isteriz.

Bu nedenle, sosyal ortamlarımız gürültü ve değişkenlik ile dolduğunda, yaşadığımız şey güvensizliktir. Ancak en dikkat çeken şey bu boyuttan bağımsız çalışmaların olmasıdır. Örneğin, büyük şirketlerdeki posta çalışanları veya kuryeler, aynı yönergeleri izleyerek karmaşık görevleri yerine getirir. Bu durumlarda, “gürültü” yoktur.

Öyleyse neden doktorlar, yargıçlar, yetkililer ve başarılı yöneticiler benzer durumlarda farklı kararlar alıyorlar?

Yargı kararlarında hatalar ve bunların farkında olamama

Kararlarda ve akıl yürütmede gürültünün varlığındansa bilişsel bir önyargıyı belirlemek daha kolaydır. Kahneman ve arkadaşlarının iddia ettiği şey bu. İş ve finans dünyasına uygulanan bu yaklaşım, Decision Research başkanı psikolog Paul Slovic’in zaten ilgilendiği bir konuydu.

Bu kurum, risklerin olduğu zamanlarda karar vermeyi inceleyen bilim adamları ve uzmanlardan oluşur. Slovic 1972’deki araştırma çalışmasında, bu davranışların arkasındaki faktörleri bilmenin önemini zaten vurguladı. Bundan yola çıkarak, Kahneman’ın kitabı ve gürültü kavramı aşağıdakileri göstermektedir:

• Daha fazla ilgili ve sorumlu sosyal figürler (doktorlar ve hakimler gibi) katı ve rızaya dayalı kurallardan ziyade gayri resmi deneyime ve genel ilkelere dayalı kararlar verir.
• Bazen bu faktörlere göre alınan kararlar uygun olabilir. Bununla birlikte, çoğu durumda, belirli kurallardan ziyade genel fikirlere dayalı bir karar vermek, kabul edilemez olduğu kadar yanlıştır.

Değerlendirmeler, mahkeme kararları, teşhisler, piyasa değerlendirmeleri ve hatta mali denetimler yüksek oranda gürültü gösteriyor. Gerçekten de, bu kararlarda, profesyoneller genellikle farklı sonuçlara varırlar.

Gürültüyü belirlemek için denetimler

Sonuç endişe verici olduğu kadar önemlidir. Bu, birçok profesyonelin, akranlarından büyük ölçüde farklı olan büyük önem taşıyan kararlar aldığı gerçeğidir. Mesleklerine özgü kurallara değil, kendi yaptıkları kurallara dayanırlar. Bu adaletsizlikler, aşılmaz hatalar ve para kayıpları yaratır.

Daniel Kahneman, gürültü tanımlamasına dayalı denetimler oluşturmayı savunuyor. Bunu yapmak için liderler ve profesyoneller, kendileri için tatsız olabilecek bir gerçekle yüzleşmeye hazır olmalıdır. Ancak o zaman buna göre hareket edeceklerdir.

Bu, hemen hemen her sosyal ortamda var olan görünmez bir sorundur, çünkü biri yargıda bulunmaya alıştığında, her zaman bu akıl yürütmeye gürültü getirme riskiyle karşı karşıyadır. Tam olarak nasıl satranç oynanacağını bilen birinin aniden piyonları veya veziri farklı bir şekilde hareket ettirmeye karar vermesi gibi…