Daha Da Ayrıcalıklı: DEHB ve Üstün Zekalılık

Yazan ve doğrulayan psikolog Valeria Sabater

Son Güncelleme: 11 Ocak, 2023

DEHB ve üstün zekalılık, özdeşleşmeden kaçarak el ele gidebilir. Aslına bakarsanız bu o kadar yaygın ki insanlar çoğu zaman teşhis edilmeden yetişkinliğe ulaşıyor. Daha da kötüsü, geliştirememeleri ve potansiyellerinden yararlanamamaları. Bu, her gün tekrarlanan ve bizi daha fazla düşünmeye davet eden bir gerçektir.

Neden oluyor? Entelektüel üstün yeteneklilik veya yüksek kapasitelerle ilgili neden daha erken teşhisler yapılamıyor? Birincisi, yanlış mitleri barındırmaya meyilli olmamızdır. Her parlak öğrencinin olağanüstü notlar almak ya da sınıfta son derece iyi huylu olmak istemediğini kabul etmiyoruz. Aslında, en parlak çocuklar bazen normalden daha huzursuzdur ve okulda başarısız bir geçmişleri vardır.

Dr. Thomas E. Brown, Yale Üniversitesi’nde (ABD) klinik psikologdur. DEHB konusunda önde gelen uzmanlardan biridir. Bu durumda, yüksek IQ’ya sahip olan ancak DEHB nedeniyle zekasını etkili bir şekilde göstermede önemli sorunlar yaşayan birçok insan olduğunu iddia ediyor.

Kural olarak, gerçek ihtiyaçlarını ele almadan sadece bu çocukların davranışlarına odaklanırız. Bu özel konuda biraz daha derine inelim.

DEHB ve üstün zekalılık, nasıl ilişkilidir?

Son zamanlarda, dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu (DEHB) sergileyen üstün yetenekli bir çocuğu tanımlamak için iki kez istisnai terimi kullanılmıştır. Bu iki koşulun kombinasyonu sorunludur çünkü hiperaktivite veya dikkat sorunları potansiyellerinin optimal gelişimini etkiler.

DEHB, büyük bir semptom kümesiyle ortaya çıkar. Bunlar arasında dürtüsellik ve davranışı düzenleyememe veya duyguları kontrol edememe vardır. Dr. Thomas E. Brown, zeki çocukların genellikle yürütücü işlevlerinin gelişiminde bir gecikme gösterdiklerini belirtir.

Bu, dikkat, yansıtma, analiz vb. gibi zihnin çeşitli işlevlerini düzenleyen bilişsel yeteneklerden yoksun oldukları anlamına gelir. Bu nedenle, DEHB ve üstün zekalı çocuklar veya ergenler için en büyük zorluk, kendilerine ne öğretildiğini anlamamak değildir. Bunu anladıklarını gösterme yeteneklerindedir.

DEHB olan üstün yetenekli çocuklar nasıldır?

Nottingham Trent Üniversitesi’ndeki (İngiltere) Psikoloji Bölümü, DEHB ve yüksek yetenekleri olan çocuğu tanımlamanın kolay olmadığını iddia eden bir araştırma yaptı. Ayrıca, bu öğrenciler genellikle okul başarısızlıkları ve gelişimsel gecikmelerle ilişkilendirilir. Bu, daha duyarlı olmamız gereken bir gerçekle karşı karşıya olduğumuzu gösteriyor.

Gelin bu özelliğin kendini nasıl gösterdiğine bir göz atalım.

• Bu çocuklar potansiyelleri ile yürütme yetenekleri arasında büyük bir uyumsuzluk gösterirler. Bazıları sözlü anlamada son derece usta olabilir ve diğerleri görsel-uzaysal akıl yürütmede. Ancak, dikkatlerini sürdürmeleri veya bilgilerini düzenli bir sınavda ifade edebilmeleri onlar için zor olabilir.
• Soyut akıl yürütmede (mantıksal problemlerin çözümünde) büyük yetkinlikleri vardır.
• Birden fazla ve çeşitli ilgi alanlarına sahiptirler.
• Yaşlarına göre ileri düzeyde sözlü olarak akıcıdırlar.
• Son derece yaratıcıdırlar.
• Başladıkları birçok şeyi terk etme eğilimindedirler. Tutarlı değiller.
• Sınıfta iyi çalışmıyorlar. Aslında sıkılırlar, dikkat etmezler ve yapılandırılmış görevlere yanıt vermezler.
• Düşünmeden önce hareket ederler. Dürtüseldirler.
• Takım görevlerinde iyi değiller.
• Büyük bir duygusallık gösterirler. Başka bir deyişle, yoğun yaşarlar ve duygularını abartırlar.
• Son derece empatiktirler.
• Otorite figürlerini reddederler.
• Genellikle diğer sınıf arkadaşlarıyla sorunlar yaşarlar ve bütünleşme sorunları yaşarlar.

İki kez istisnai çocukların ihtiyaçları nasıl karşılanır?

DEHB ile birlikte var olan üstün yeteneklilik, hem çocuklarda hem de yetişkinlerde oldukça zor olabilir. Aslında, bu iki istisnai bireyler, öğrenmeyi ve yaşamın kendisini farklı bir şekilde deneyimliyorlar. Örneğin, sıradan öğrenmeye uyum sağlayamayan ve başarısız olan çocuk veya ergen, giderek artan bir şekilde motivasyonsuz hisseder ve çevreleriyle ilişkileri zorlaşır.

Öte yandan, üstün zekalı ve DEHB’li yetişkini en çok tanımlayan özellik,  kötü duygusal yönetimdir. Duyguları tarafından boğulmuş hissediyorlar ve hem sosyal hem de işte hayatlarının çeşitli alanlarında şaşırıyorlar ve hayal kırıklığına uğrayabiliyorlar. Bu onlar üzerinde önemli bir etkiye sahiptir.

Bu durumlarda ne yapılmalı? En önemli şey erken davranmaktır. Hadi bir bakalım.

Okul ortamındaki stratejiler

• Özel eğitim gereksinimi olan çocuklarda erken teşhis stratejileri.
• Üstün zekalı ve DEHB olan öğrenciler için uyarıcı ve kişiselleştirilmiş okul ortamı.
• Sınıflarda daha küçük gruplar.
• Yüksek kapasitelerine göre uyarlanmış müfredat düzenlemeleri.
• Öğretmenler, çocuğun kendi yeteneklerine güvenmeyi öğrenmesi için bu özelliklere sahip öğrencilere bakma konusunda eğitilmiştir.
• Yeni teknolojiler gibi çeşitli eğitim araçlarından yararlanma.
• Çalışma becerileri, zaman yönetimi, problem çözme ve hayal kırıklığına karşı direnç eğitimi.
• Duygusal yönetim teknikleri.
• Öğrencinin kendi kişisel gerçekliğini anlaması için psikolojik yardım.

Aile stratejileri

Ailenin desteğine, duyarlılığına ve anlayışına sahip olmak, DEHB ve üstün zekalı çocuğun doğru gelişimi için esastır. Bu durumlarda, aşağıdakileri anlamaları çok önemlidir:

• Çocuktan yüksek beklentilere sahip olunması ve çocuğun bu gerçeği algılaması.
• Çocuğun rutinlerini ve alışkanlıklarını bütünleştirmesine yardımcı olan iyi yapılandırılmış yaşam alışkanlıklarını teşvik edin.
• Çocuğun ilgi alanlarını doğrulayın, motivasyonlarını teşvik edin ve duygularını yönetmelerine yardımcı olun.
• Okulla sürekli iletişim halinde olun.

Sonuç olarak, bu psikolojik gerçekliğe sahip insanlar, ihtiyaçları anlaşıldığı sürece büyük bir potansiyele ulaşabilirler. Görünüşlerinin, gergin ve dikkatsiz davranışlarının ötesine geçebilmemiz gerekiyor. Bunların arkasında büyük ihtiyaçlara ve yüksek kapasitelere sahip akıllar ve kalpler vardır.