Cattell'in Zeka Modeli ve Öğrenebileceklerimiz

Yazan ve doğrulayan psikolog Sergio De Dios González

Tarafından yazılmıştır Alejandro Sanfeliciano

Son Güncelleme: 21 Aralık, 2022

Zeka yapısı bireysel farklılıklar psikolojisinin bir parçası olarak yaygın bir biçimde üzerinde çalışılmıştır. Fakat zeka teriminin belirsizliği bazı sorunların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Bu nedenle zekayı açıklamaya çalışan ve her biri birbirinden farklı bakış açılarına dayalı bir dizi model de ortaya çıkmıştır. Tek bir faktöre bağlı teorilerden çoklu zeka teorilerine kadar dağılım göstermektedir. Fakat bu makalede karma bir bakış açısı ele alan Cattell’in Zeka Modeli hakkında konuşacağız.

Raymond B. Cattell bireysel farklılıklar psikolojisinin en iyi bilinen yazarlarından biridir. Cattell zekayı derinlemesine incelemiştir. İki merkezi faktör üzerinde modelini temellendirmiştir: akışkan zeka ve kristalleşmiş zeka. Cattell’in modeli Spearman’ın tek üniteli zeka kavramından farklılaşmaktadır.

Cattell tarafından geliştirilen teoriyi anlamak için bu iki faktörünün ne olduğunu anlamak önemlidir. Bu nedenle ikinci bölümde akışkan zeka ve kristalleşmiiş zekanın ne olduğunu açıklayacağız.

Cattell’in zeka modelinin faktörleri

Akışkan zeka

Öncelikle akışkan zeka, mevcut öğrenmeler belirleyici faktör olmaksızın yeni durumlara esnek bir biçimde adapte olma ve onlarla yüzleşebilme yeteneğidir. Akışkan zeka temel olarak tümevarım ve tümdengelim, ilişkiler ve sınıflandırmalar ve işler belleğin genişliği veya entelektüel hız dahil olmak üzere birincil kabiliyetler tarafından şekillendirilir.

Bu zeka tipi genetik faktörlerle ve bireyin gelişimiyle yakından ilgilidir. Akışkan zekanın azami gücüne ergenlik sırasında ulaştığını görürüz. Sonrasında yaşlandıkça ve sinir sistemimiz bozuldukça azalma eğilimine girmektedir.

Akışkan zeka, her bireyin öğrenmesi gereken veya bilgisini elde ettiği biyolojik potansiyeli ölçen testlerle değerlendirilebilir. Hatta, akışkan zeka çoğunlukla zekanın donanımı olarak isimlendirilmiştir zira bireyin gelecekteki yeteneklerine zemin oluşturmaktadır.

Kristalleşmiş Zeka

İkinci olarak, Cattell’in Zeka Modelinin bu faktörü bireyin öğrenme tarihi boyunca elde ettiği bilişsel gelişim seviyesini temsil eden yetenek setleri, stratejiler ve bilgilere atıfta bulunmaktadır. Kristalleşmiş zekaya örnekler, sözel kavrama, deneyimin değerlendirilmesi, mekansal yönelme ve mekanik bilgidir.

Akışkan zekanın aksine, kristalleşmiş zekanın bireyin genleriyle çok az alakası vardır. Bunun yerine büyük ölçüde kişinin kendi kültürel çevresi içerisinde geçmiş deneyimlerinden edindiği bilgilere dayanmaktadır. Birey kristalleşmiş zekasını, akışkan zekasını öğrenme temelli aktivitelere ayırdığı ölçüde geliştirebilecektir.

Kristalleşmiş zeka testleri bireyin sosyokültürel çevresiyle etkileşimleri aracılığıyla edindiği bilgiyi ölçer. Akışkan zekanın donanım olduğunu söyleyebilirsek, kristalleşmiş zekanın da yazılım olduğunu söyleyebiliriz.

Cattell’in zeka modelinin yapısı

Cattell’in zeka modeli zekayı üç hiyerarşik seviyede yapılandırır. Seviyeler aşağıdadır:

• Birinci dereceden faktörler: modelin içindeki en belirgin faktörlerdir. Temel olarak hafıza, kavrama ve değerlendirme gibi Thurston modelindeki yeteneklere benzer mental kabiliyetlerden oluşur.
• İkinci dereceden faktörler: birinci dereceden çok daha geneldir. Burada mevcut akışkan zeka ve kristalleşmiş zeka öne çıkar, bu da aşağıda belirtilen faktörleri belirler.
• Üçüncü dereceden faktörler: modelin en genelleyici yönleridir. Geçmişe dayalı akışkan zekadır ve okul, aile gibi çevrelerden edinilen genel öğrenimlere (aşağıda) dayalıdır.