Bilgelik Üzerine Psikolojik Bir Bakış Açısı

Zeka uzmanları ve psikologlar, bilgelik kavramını çok uzun zamandır araştırmaktadır. Bu kavramın yaşlı insanlar tarafından bilinen, ünlü bilgelik algısından daha farklı, bilimsel bir tanımı vardır. Bu yazıda bilgelik üzerine psikolojik bir bakış açısından bahsedeceğiz.

Soyut bir kavram olarak, bilgeliği bilimsel bir metot kullanarak incelemek zor olabilir. Öte yandan çok sayıda araştırmacı, bu konuda enteresan çalışmalar yayımlamıştır.

Bilgelik üzerine psikolojik bakış açısı nedir?

Bazı insanlara göre bilgelik, günlük hayat hakkındaki uzmanlık bilgisidir. Pek çok yazar, bilgelikle ilişkilendirilmiş belirli bileşenleri tanımlamaya çalıştırılmıştır. Çok sayıda olsalar da yazarlar genellikle aşağıdaki maddelere işaret eder:

• Kişiler arası beceriler. Diğer insanlarla iletişim kurarken kullanılan bilgi, hassasiyet ve sosyallik seviyesi. Kişiler arası beceriler, bir kişinin başkalarının ihtiyaçlarına uyum sağlaması ve başka insanlarla mümkün olan en etkili etkileşimi kurabilmesini sağlar.
• İletişim becerileri ve iyi yargılama. Bilgelik, insanlar genelde tecrübeyle ilişkilendirse de, bilgiye sahip olmak ve tavsiye verebilmek anlamına gelir. Bilge kişiler, insanlara problemlerinde yardım edebilir ve başkalarının göremediği pratik çözümlerle gelebilir.
• Anlayış. Duygu ve hayat tecrübesi biriktiren bilge kişiler, diğer insanları anlayabilir ve onlarla empati kurabilir.
• Genel uyumluluk. Bu muhtemelen insanların bilgelikle en çok ilişkilendirdiği şey olabilir. Bilge kişiler zeki, kültürlü, pek çok alanda bilgi sahibidir ve bu bilgiyi nasıl aktaracaklarını bilir.

Bilgelik her zaman bilgi sahibi olmayı gerektirir mi?

Uzmanlar, bilgeliğin en önemli bileşeni olarak özellikle iki faktörün altını çizer: istisnai bir kavrayış ve yargılama ve iletişim becerisi. Sonuç olarak bazı insanlar dünya hakkında çok az bilgi sahibi olsa da oldukça bilgedir.

Yukarıda bahsettiğimiz tüm maddeler, büyük ölçüde duygusal ve kişiler arası becerilere dayanan bilgelik kavramı ile ilgilidir. Başka bir deyişle, bilgelik bilişsel becerilerin ötesine geçer.

Holliday ve Chandler’a göre bilgelik (1986)

Bu iki yazara göre bilgelik; açıkgözlülük, diğer insanlara bağlılık, düşüncelilik, zeka, sezgi, sınırlarını bilmek, mantık, nedensellik, deneyim, mantıklı bir zihin, iyi problem çözme becerisi ve hatalarından ders çıkarmadır. Bilge bir insan, bilgiyi arar ve iyi kullanır.

Holliday ve Chandler’ın tanımı, bilgeliği bilişsel faktörlerle ve kişinin uygun problem çözme becerisine sahip olmasına izin verme eğilimiyle ilişkilendirir.

Sternberg’e göre bilgelik (1985)

Öte yandan Sternberg, bilge insanı, hassas ve iyi bir yargı ve iletişim becerisi ve hayat anlayışı olan sosyal biri olarak tanımlar. Ayrıca tecrübelerinden ders çıkaran ve olaylara farklı bir açıdan bakabilen biri de der.

Tüm bu kişiler arası ve duygusal becerilere ek olarak, bilge bir insanın zeki, görgülü ve genel olarak yetkin olduğunu savunur.

Bilim insanları bilgeliği nasıl analiz eder?

Bir insanın bilgeliğini değerlendirmenin standart testlerden  ve niteliksel süreçlerden oluşan pek çok yolu vardır. Bu metotlar iki büyük gruba ayrılır:

• Görevleri planlama. Kişi, hayatın belli bir aşamasında karar vermeyi içeren bir test yapar. Testte kişi, belli bir durumda ne yapacağını, kararlarının etkilerinin ne olacağını dışından söyler ve göreve dahil edilmemiş ama karar vermek için ihtiyacı olan diğer bilgileri belirler.
• Görevleri gözden geçirme. Kişiden, bazı insanlar tarafından hayatlarının farklı dönemlerinde verilmiş farazi kararları gözden geçirmeleri istenir. Kişi, kararları tekrar değerlendirip sorudaki insanların yaşlandıklarında hayat kararlarıyla ilgili ne diyeceklerini tahmin eder.

Görev örnekleri: Tadeo evlenmek istiyor

Teste tabi tutulan kişinin analiz etmesi gereken farazi durumlara bir örnek şu olabilir:

“Tadeo 18 yaşında genç bir adamdır ve dokuz ay önce tanıştığı erkek arkadaşıyla evlenmeye karar verir.”

Teste tabi tutulan kişi, bu bilgiyi kullanarak Tadeo’nun karar vermek için düşünmesi gereken şeyleri dışından söyler. Hikayenin farklı noktalarını, Tadeo’nun bu kararı vermesinin muhtemel nedenlerini ve bu kararın evrimini Tadeo’nun bakış açısından tekrar anlatır.

İnsanlar bilge olmak için eğitilebilir mi?

Pek çok yazar, bilgeliğin bileşenlerinden bahsetmiştir. Fakat aralarında oldukça fazla anlaşmazlık vardır. Öte yandan araştırmacılar, insanların bu becerilerini geliştirebilmeleri için dünya çapında daha çok kabul gören bileşenlerin ne olduğunu araştırmaktadır.

Örnek olarak, karar verirken şunları anlamak önemlidir: bağlamcılık, görelik ve belirsizlik. Şu ana dek, araştırmacıların insanları eğitebildikleri tek faktör görelik ve onun getirdiği sakinlik ve kendini dizginleme olmuştur. Öte yandan bir insanı bilge olması için eğitmek hala kulağa yüce bir görev gibi gelir.

Bilgelik üzerine psikolojik bakış açısı neyi hariç tutar?

Standart testlerin ölçemediği tek şey, bilgeliğe etki eden duygusal faktörlerdir. Bu testler genelde mantık ve matematik becerileri ya da uzaysal zeka gibi zekayı ölçmede iyidir.

Ayrıca bilgelik kavramının anlamı üzerine de hala bir fikir birliği olmadığını unutmamakta fayda var. Bilgelik kavramı yoruma açıktır ve bu nedenle ölçülememektedir. Tanımlar arasındaki farklılıklar, çalışmaların yanlı olduğu anlamına gelmektedir.