Bağımlı Kişilik Bozukluğu Hakkında Ne Biliyorsunuz?

Yazan ve doğrulayan psikolog Sergio De Dios González

Tarafından yazılmıştır Francisco Pérez

Son Güncelleme: 21 Aralık, 2022

Bağımlı kişilik bozukluğu esas olarak, bakım almak için ısrarcı ve aşırı gereksinim ile tanımlanır. Bu kişilik bozukluğu teslimiyet ve bağlanma ile karakterize edilen davranışın yanı sıra, terk etme konusundaki derin bir korku ve bunun sonucunda ayrılma ile ilgili endişe gibi durumları da içerir.

Yaşadıkları ilişkinin zararlı olduğunu ve onlara iyilikten çok kötülük ettiğine bildiği hâlde partnerini terk edemeyen insanlarla defalarca karşılaşmadık mı?

Başkalarının fikirleri olmaksızın karar vermeyi başaramayn kaç kişi biliyoruz? Hangimiz, artık yorucu olacak bir derecede bir başkasına ihtiyaç duyan birini tanımıyoruz ki?

Bu insanlar bağımlı kişilik bozukluğundan muzdarip olabilir (tabii ki bu kesin değildir).

Peki bu kişilik türü tam olarak nedir? “Kişilik” dediğimizde neden söz ediyoruz? Şimdi bu başlangıç noktasından yola çıkarak bağımlı kişilik bozukluğunu tanımaya çalışalım.

Kişilikten söz edelim

Kişilik, bizi yönlendiren ve hayatımızda (uyum için) rehberlik eden bilişsel süreçler, duygular ve davranışların karmaşık bir orgnizsyonudur. Tıpkı vücut gibi kişilik de hem doğuştan gelen özellikleri (genetik) hem de çevreyi (tecrübe) yansıtan yapı ve süreçlerden oluşmaktadır. Ayrıca kişilik, hatıralar dâhil geçmişin etkileri ile şu an ve gelecek için talimatları kapsar.

Başka bir deyişle, kişilik bir kişiyi tanımlayan özellik veya şablonların toplamıdır. Sahip olduğumuz ve bizi eşsiz kılan hisler, düşünceler , tavırlar ve davranışların özel bir sırasıdır.

Bağımsız kişilik bozukluğu nedir?

Artık kişiliğin ne olduğunu ve psikoloji tarafından nasıl tanımlandığını az çok bildiğimize göre kişilik değişimleri ya da bozukluklarının birinden söz edebiliriz.

Yukarıda söylediğimiz gibi bağımlı kişilik bozukluğu temel olarak baskın ve aşırı bir ilgi ihtiyacıyla tanımlanır. Bu da teslimiyetçi davranış, abartılı bağlanma ve ayrılık korkusun yol açar.

Yetişkinliğin ilk dönemlerinde başlar ve farklı bağlamlarda görülür (iş aile, boş zaman vs.)

Bu kişilik bozukluğunun en önemli özellikleri şunlardır:

Kendine nasıl bakacağını bilememekten korkmak

Bu şablon yetişkinlikte başlar ve çeşitli bağlamlarda görünür. Bağımlılık ve itaatkar davranışlar bakım elde etmek için tasarlanmıştır. Bu insanlar, başkalarından yardım almadan düzgün bir şekilde çalışamayacaklarına dair kesin bir inanca sahiptirler.

Bağımlı kişilik bozukluğu olan insanlar günlük kararlar vermekte büyük zorluk çekerler. Bir kıyafet seçmek, yanına bir şemsiye alıp almamak … bunlar o insanlar için zor kararlardır. Başkalarından aşırı miktarda tavsiye ve onay almaları gerekir.

Bu kişiler pasif olma eğilimindedir ve hayatlarının büyük bölümünde başkalarının inisiyatif ve sorumluluk almalarına izin verirler . Bunun sadece genç insanlara olduğunu düşünebilirsiniz. Bununla birlikte, yaşlı erişkinlerde de olur.

Bağımlı kişilik bozukluğuna sahip yetişkinler, nerede yaşayacakları, ne tür bir işte çalışacakları ve kimlerle arkadaş olmaları gerektiği gibi konularda karar vermesi için genellikle bir ebeveyn ya da eşe dayanırlar.

Bu bozukluktan muzdarip ergenlik çağındaki gençler, nasıl giyinmeleri ve kimlerle etkileşime girmeleri gerektiği, boş vakitlerini nasıl geçirecekleri ve ne çalışacaklarını gibi konularda anne babalarının karar vermesine izin verebilir.

Başkalarının sorumluluk alması şeklindeki bu ihtiyaç, yaşları için aşırı bir durumdur. Bu tür durumlarda ihtiyaç duyulmasının uygun olduğu şeyi de aşar.

Bağımlı kişilik bozukluğu ciddi bir tıbbi sorun ya da engele sahip bir kişide ortaya çıkabilir. Bu durumlarda bu sorun ya da engele sahip kişilerden normalde beklenenin ötesine geçer.

Başkalarıyla ilişkilerini kaybetme korkusu

Bağımlı kişilik bozukluğun sahip insanlar başkalarının destek veya onayını kaybetmekten korktuğu için farklı fikir ve görüş bildirmekte güçlük çekerler. Özellikle bağlı oldukları kişiler açısından bu durum geçerlidir.

Bu bireyler tek başına işlemekte o kadar yetersiz hissederler ki yanlış olduğunu düşündükleri şeyleri kabul etmek durumunda kalabilirler. Yardım alma şansını kaybetmeyi risk etmezler.

Bu insanlar onları uzaklaştırmaktan korktukları için destek aldıkları insanlara karşı öfkelerini göstermezler.

Yardım almadan yeni projelere başlamada güçlük yaşama

Bağımlı kişilik bozukluğu olan insanlar, yeni projelere başlamakta ya da bağımsız olarak bir şeyler yapmakta güçlük çekmektedir. Kendilerine olan güvenleri eksiktir ve yeni görevlere başlama ve bunları yürütmede yardıma ihtiyaç duyduklarına inanmaktadırlar.

Her şeyi başkalarının başlatmasını bekleyeceklerdir çünkü onların daha başarılı olduğuna inanırlar. Bu insanlar bağımsız olarak çalışamayacaklarından emindirler. 

Kendilerini yetersiz hisseder ve sürekli yardıma ihtiyaç duyarlar. Ne var ki bir başkasının her şeyi idare ve kontrol edeceği güvencesini alırlarsa doğru şekilde işlerler.

Yeterli gözükmekten korkabilirler: imajlarına yeterlilik özelliğini ekleyerek terk edilmeye yol açacaklarını düşünürler. Bağımsız yaşamak için gerekli becerileri çoğu zaman öğrenmezler ve dolayısıyla, bağımlılığı tekrar ederler.

İlgi görmek için her şeyi yapmaya hazır olmak

Bağımlı kişilik bozukluğun sahip kişiler başkalarından ilgi ve destek görmek için uç davranışlara başvurabilir. Hatta ihtiyaç duydukları ilgiyi göreceklerse nahoş işlere bile gönüllü olabilirler.

Başkalarının istediklerini bu istekler mantıksız olsa bile yapmaya hazırdırlar. İlişkiyi koruma ihtiyaçları dengesiz ya da bozuk ilişkilerle sonuçlanabilir.

Bu bakımdan kendilerini olağan dışı yollarda feda edebilir veya sözlü, fiziksel veya cinsel istismarı hoş görebilirler. Yalnız olduklarında rahatsızlık ve çaresizlik duyarlar.

Bağımlı kişilik bozukluğuna sahip kişiler, aslında hiç istemeseler bile sırf yalnız olmamak için önemli kişilere “yapışma” yoluna gidecektir.

İlişkiler zincirleri

Bir ilişki sonlandığında (mesela bakım sağlayan kişinin ölümü, bir ayrılık vs.) ihtiyaç duydukları ilgiyi sağlayacak bir diğer ilişki bulmak için acele ederler.

Yakın bir ilişki olmaksızın işleyemeyecekleri şeklindeki inançları bu kişileri bir başka kişiyle hızlıca ve hiç ayırt etmeksizin bağ kurmaya iter.

Kendi başlarına kendileriyle ilgilenmek zorunda olmaktan endişe duymak

Bu bozukluğa sahip insanlar, kendi başlarına kendileriyle ilgilenmek zorunda kalma ihtimalinden endişelenirler. Başkalarının tavsiye ve yardımına öyle muhtaçtırlar ki korkularını meşrulaştıracak bir şey olmadığında bile diğer kişinin onları terk etmeleri ihtimalinden endişe duyarlar.

Bu korkular aşırı ve gerçek dışı olmalıdır. Örneğin, bakım görmek için oğlunun evine taşınan kanserli yaşlı bir adam, hayatının koşulları göz önüne alındığında uygun olan bağımlı davranışlar sergilemektedir.

Bağımlı kişilik bozukluğuyla ilgili özellikler

Bağımlı kişilik bozukluğu olan insanlar genellikle kötümserlik ve şüphe ile tanımlanır. Yeteneklerini ve kaynaklarını küçümseme eğilimi gösterirler ve kendilerine “işe yaramaz” olarak bakabilirler.

Cesaretsizliklerinin kanıtı olarak eleştiri ve onaylanmayışı kabul ederler ve kendilerine olan inançlarını yitirirler. Bu insanlar başkalarından aşırı koruma ve egemenlik arayışındalar.

Girişim ve özerklik gerektiğinde iş performansı etkilenebilir. Karar verirken, sorumluluk konumlarından kaçınmaya ve kaygı duymaya eğilim gösterirler.

Sosyal ilişkiler, bağımlı oldukları az sayıdaki kişiyle sınırlıdır. Depresyon, anksiyete bozuklukları ve uyum bozuklukları riski artar.

Bağımlı kişilik bozukluğu, çoğu zaman diğer kişilik bozuklukları, özellikle sınırda (borderline) kişilik bozukluğu, kaçınmacı ve histrionik bozuklukla ile birlikte gelişir. Birazdan bunlar arasındaki farkları göreceğiz.

Kronik fiziksel durumlar ya da çocukluk veya ergenlikte ayrılık anksiyetesi bozukluğu, kişiyi bu bozukluğa yatkın kılar.

Bağımlı kişilik bozukluğundan kimler etkilenir ve bu bozukluğun nedenleri nelerdir?

Kadınlar bu problem nedeniyle daha sık psikolojik yardım alan gruptur. Gerçi bazı çalışmalar bu bozukluğun erkeklerde de kadınlarla aynı oranda görüldüğünü ortaya koymuştur.

Öte yandan bu bozukluğun gelişimine neden olabilecek pek çok faktör vardır.

• Genetik faktörler. Ailenizdeki bir kişi benzer bir bozukluğa sahipse.
• Psikobiyolojik faktörler. Limbik ve retiküler sistemler arasında nörolojik dengesizlik. 
• Psikososyal faktörler. Bağımlı kişiler onları koruyan ilişkiler ararlar. Anne babaları, otoriter ve aşırı korumacı olmuştur.

Bağımlı kişilik bozukluğu ve diğer bozukluklar arasında nasıl ayrım yapabiliriz?

Pek çok kişilik bozukluğu bağımlı özellikleri ile benzeyen özelliklere sahip olmasına rağmen, bağımlı kişilik bozukluğu kişinin itaatkar, reaktif ve aşırı bağımlı davranışlarıyla ayırt edilebilir.

Hem bağımlı kişilik bozukluğu hem de sınırda kişilik bozukluğu, terk edilme korkusu ile öne çıkar. Bununla birlikte, sınırda kişilik bozukluğu olan bir kişi, terk edilmeye (ya da terk edilme beklentisine) duygusal boşluk, öfke ve talep duygularıyla terk etmeye tepki verir.

Bağımlı kişilik bozukluğu olan bir kişi, ilgi ve destek görebilmek adına için acilen ve endişeli bir biçimde ilişki arayışına girerek daha fazla ödün verme ve teslimiyetçi olma yoluyla tepki verir.

Sınırda (borderline) kişilik bozukluğu, istikrarsız ve yoğun kişiler arası ilişkilerle ayırt edilir. 

Bağımlı kişilik bozukluğunda olduğu gibi histrionik kişilik bozukluğundan muzdarip insanlar da güvenlik ve onaya güçlü bir ihtiyaç duyar, ayrıca çocuksu ve bağlı görünebilirler.

Bununla birlikte, mütevazı ve uysal davranışlarla karakterize edilen bağımlı kişilik bozukluğundan farklı olarak, histriyonik kişilik bozukluğu dikkat çekmek için aktif talepler sergilemektedir.

Hem bağımlı hem de kaçınımacı kişilik bozukluklarında beceriksizlik hissi, eleştiriye karşı aşırı duyarlılık ve güvenlik ihtiyacını ortaya konmaktadır.

Ancak kaçınmacı kişilik bozukluğu olan bireyler, aşağılanmaktan ve reddedilmekten çok korkar. Öyle ki kabul edileceklerinden emin olana kadar mesafeli davranır, kendilerini uzaklaştırılar.

Buna karşın, bağımlı kişilik bozukluğuna sahip kişiler, başkalarından kaçınma ve onları bırakmaktan ziyade başkalarıyla ilişkiler kurma ve sürdürmeye yönelik bir davranış sergiler.

Bütün bağımlı insanlar bu bozukluğa sahip değildir

En başta söylediğimiz gibi muhtemelen bu özelliklere sahip bir kişiyi tanımışsınızdır. Ama dikkatli olun! bu insanların bağımlı kişilik bozukluğuna sahip oldukları anlamına gelmez. Esasen pek çok insan bağımlı kişilik özelliklerine sahiptir.

Yalnızca bu özellikler katı uyumsuz ve sürekli olduğunda ve işlevsel bozukluk veya subjektif rahatsızlığa neden olduğunda bağımlı kişilik bozukluğundan söz etmek mümkündür.

Kaynakça:

• Grossman, Seth & Millon, Carrie & Meagher, Sarah & Ramnath, Rowena (2001). Trastornos de la personalidad en la vida moderna. Primera edición, segunda edición 2006. Barcelona: Ed. Masson & Elsevier.
• American Psychiatry Association (2014). Manual diagnóstico y estadístico de los trastornos mentales (DSM-5), 5ª Ed. Madrid: Editorial Médica Panamericana.