Kortikal ve Korteks Altı Bunama Arasındaki Farklar

Demans olarak da adlandırılan bunama türleri, beynin kortikal bölgelerinde görüldüğü zaman, korteks altı alanlarda görülen bunamalardan daha farklı etkiler gösterir. Bu yazıda kortikal ve korteks altı bunama arasındaki farklardan söz edeceğiz.

Bunamadan bahsettiğimizde, aslında progresif global bilişsel bozukluğu kast ederiz. Birçok insanın bildiğinin aksine, yaşlanmak nörodejeneratif hastalıklara sebep olmaz. Yaşlılık bunamaya (bir veya daha fazla sebebe ek olarak) eşlik eden etmenlerden biri olsa da, bunamanın sebebi değildir.

Bu konu hakkında bir başka ilginç veri ise, Parkinson hastalarının %30’unda bunama görülmesine rağmen %70’inde görülmemesidir. En başta sorduğumuz soruyu yeniden soralım, tüm bunamalar aynı mıdır? Cevap hayır; bunamanın farklı tanılarla ilişkilendirilen iki ana çeşidi vardır. Bu yazıda önceden de bahsettiğimiz üzere, korteks altı bunama ile kortikal bunama arasındaki farklardan söz edeceğiz.

20. yüzyılın ilk yarısında bunamaya progresif entelektüel bozulma ile eşdeğer bakılırdı. Amerikan Psikoloji Birliği (APA), 1987’de tanısal kriterler geliştirerek; bilişsel bozukluğun bunama sayılması için hafızada bozulma veya gerilemeye ek olarak afazi (söz yitimi), apraksi (işlev yitimi) veya agnozi (algı yitimi) ile beraber görülmesi gerektiğini belirtmiştir.

‘Demans’ (bunama) terimi 2012’de terk edilerek yerini ‘nörobilişsel bozukluk’ almıştır.

Alzheimer hastalığı: Kortikal demans

Kortikal demans ile korteks altı demans arasındaki farklar hastalığın başında bariz bir şekilde gözlemlenebilir. Kortikal demansın prototipi sayılan Alzheimer hastalığında cortical temporoparietal predominance durumu görülür (Gustafson, 1992). Bu nedenle bu tür demans türleri çoğu zaman kısa dönemli hafızada, eylemsel bellekte ve sözel akıcılıkta yetersizliğe sebep olur.

Ancak Alzheimer hastalığında yalnızca kortikal demans görülmez. Pick’s hastalığı veya Lewy cisimli demansı da beyinde hasara yol açan hastalıklardır.

Kortikal demansın özellikleri

Kortikal demansın kişide ne tip bilişsel sonuçlara neden olduğunu, Alzheimer hastalığını referans noktası alarak açıklamaya çalışalım. Doktorlar aşağıdaki süreçlerden bahsediyor:

• Kısa donem hafıza durumu. Bilişsel operasyonlarda rolü olmayan kısa donem hafızasında yetersizlikler görülür. Rakamsal test sonuçları, hafızadaki yetersizliğin demansın şiddetiyle doğru orantılı olduğuna işaret etmektedir.
• Eylemsel bellekte yetersizlik. Kortikal demansta, uzun dönem hafızanın bir parçası olan eylemsel bellekte değişim gözlenmektedir. Bu durum, kortikal demansın en sık görülen özelliklerinden biridir. Burada söz edilen hafıza, kişinin hayatındaki otobiyografik olayları kayıt altında tutan bellektir.
• Semantik (anlamsal) hafızadaki sözel akıcılık. Uzun donem hafızadaki yetersizlikler sözel akıcılığı da etkilemektedir. Kortikal demans hastalığı olan kişiler belirli semantik bir kategorideki sözcükleri hatırlamakta güçlük çekebilir. Örneğin, biri onlardan ‘hayvan’ kategorisinden bir sözcük söylemesini istediğinde kortikal demans hastalığı olan kişi, aynı harfle başlayan sözcükleri sıralama görevinden daha fazla zorlanır. Bunu sebebi, anlamla ilişkili olan ilk talebin aksine, ikinci talebin fonolojik (sesle ilgili) sözel akıcılıkla ilişkili olmasıdır.
• İsimlendirme sorunları. Yukarıda belirtildiği gibi, kortikal demans hastaları eşyaları isimlendirmekte güçlük çekebilir. Bu nedenle de anlamsal ilişkilendirme gerektiren durumlarda sorun yaşarlar (aslan yerine kaplan, köpek yerine kedi demek gibi).

Parkinson: Korteks altı demans

Uzmanlar, kortikal ve korteks altı demansın farkları hakkında şu tespiti yaparlar: Korteks altı demansın, genelde basal ganglia veya hipokampus gibi bölgelerde oluştuğunu gözlemlemişlerdir.

Bu durum hastanın bilişsel işlevlerinde değişikliğe yol açar. Beynin alın bölgesi olarak da bilinen prefrontal bölge, korteks altı bölgelerle yakından ve yaygın biçimde bağlantılıdır. Bu hasar durumu, korteksin işlevini yitirmesi anlamına gelir.

Tipik olarak görülen korteks altı demans türleri, Huntington ve Alzheimer hastalıklarıdır. Ancak demans yalnızca bu iki hastalıkta ortaya çıkmaz. Parkinson hastalarının %20-30’unda demans teşhisi konulması için yeterli tanısal kriterler görülmektedir.

Korteks altı demansın ana belirtileri

Korteks altı demansın ana özelliklerini açıklamak için Parkinson ve Huntington hastalıklarını ele alacağız:

• Motor yetilerde bozulma. Korteks altı demansın ana özellikleri arasında, kortikal demasın aksine, hastanın yavaşlaması ve denge duyusunun zayıflaması bulunur. Parkinson ve Huntington hastalıkları, ellerin titremesi (chorea) ile ilişkilendirilse de, korteks altı demansta hipokinezi, akinezi (hareketsizlik) veya yavaş hareket etme gözlemlenir. Yüz hareketliliği azaldıkça hastanın yüz mimikleriyle kendini ifade etmesi de zorlaşmaktadır.
• Duygusal değişimler. Kortikal demansta kişi hastalığıyla yüzleşirken duygusal değişiklikler görülebilir. Korteks altı demansta kişilikte meydana gelen değişiklikler demans kendini göstermeye başlamadan yıllar önce gerçekleşebilir. Kişi, bu belirtilerin yanında, sınırlı, kayıtsız veya cinsel anlamda duyarsız birine dönüşebilir.
• Hafıza bozuklukları. Korteks altı demansta temel hafıza yetersizliği görülür. Kortikal demans ile arasındaki en büyük fark, korteks altı demansta hastanın uzun bir sure daha yeni bilgi öğrenme yetisini korumasıdır.  

Kortikal ve korteks altı demansın şiddeti

Gördüğünüz gibi, kortikal ve korteks altı demans arasında temel farklar bulunmaktadır. Bu farkların en önemlisi demansın şiddeti ve bu durumun hastanın gündelik hayatını nasıl etkilediğidir. Bu iki demans türünün her bir belirtisinden bahsetmemiş olsak da, korteks altı demanstaki bilişsel bozulmanın, kortikal demanstakine kıyasla daha hafif olduğunu söyleyebiliriz.

Bu fark yalnızca bilişsel bozulmanın derecesiyle ilgili değildir. Aynı zamanda korteks altı demans hastalarının, kortikal demans hastalarında görülen afazi (söz yitimi), apraksi (işlev yitimi) veya agnozi (algı yıtımı) gibi durumları yaşamamasıdır.

Sonuç: İki demans türü aslında çok farklı

Sonuç olarak, kortikal ve korteks altı demans arasındaki önemli farklar idari işlevlerde, hafızada ve dil yetisinde görülmektedir. Ancak kortikal demansta planlama ve sorun çözme gibi idari işlevler korunurken, şiddetli hafıza problemi ile sözyitimi adı da verilen afazi belirtileri görülmektedir. 

Korteks altı demans durumunda idari işlevler hastalığın en başından itibaren etkilenmektedir: hafif unutkanlık ve hatta kimi zaman konuşmaya karşı aşırı istek görülebilir. İki demans türü de algısal ve görsel-uzamsal yetileri etkilemektedir.