Bağımlılıkta Uyarıcı Kontrolü Nasıl Uygulanır?

Yazan ve doğrulayan psikolog Alicia Escaño Hidalgo

Son Güncelleme: 21 Aralık, 2022

Bağımlılıkta uyarıcı kontrolü yıkıcı bir alışkanlıktan çıkmanın temelini oluşturan tekniktir. Uyarıcı kontrolü için kullanılan teknikler bağımlılık davranışını tetikleyen uyarıcıları ortadan kaldırmayı hedefler. Bu yazımız daha çok bağımlılık hakkında olsa da, uyarıcı kontrolü herhangi başka bir yıkıcı alışkanlık için kullanılmaya uygundur.

Öz denetim başta olmak üzere birtakım davranışsal teknikler kullanılır. Burada uyarıcıları ortadan kaldırmak, başka bir yere yöneltmek ya da düzenlemek gibi somut eylemlerden bahsediyoruz. Bunlar elimine etmek istediğiniz tepkiye odaklanmanızı sağlar.

Yukarıda bahsettiğimiz gibi bu teknik oldukça basit bir prensiple çalışıyor. Tek yapmanız gereken, bu tip bir davranışa tekrar yönelmenize engel olacak birtakım değişiklikler yapmak.

Ancak bunun basit bir yöntem olması sonuç almanın da basit olacağı anlamına gelmiyor. Elbette hem terapist hem de hasta ortak bir empatiyle ve kararlılıkla yaklaştığı takdirde pozitif sonuçlar elde etmeyi garantileyebiliriz. 

Empati

Öncelikle terapist karşısındaki kişiye empatiyle yaklaşmalıdır. Tabi ki bunu gerçeklikten kopmadan yapmalıdır çünkü istenen her uyarıcı doğru olmayabilir. Bu durumda başka alternatifler bulmak gerekir.

Ayrıca hastanın da değişmek için motive olması ve değişeceğine inanması şarttır. Prochaska ve Di Clemente Modeline göre bir kişi derin düşüncelere dalmak üzere olduğu veya daldığı bir evredeyken uyarıcı kontrolünü sağlaması zorlaşacaktır. Bunun için hastanın terapistin talimatlarına uymaya kararlı olması gerekir.

Uyarıcı kontrolü uygulamanın yolları

Uyarıcı kontrolünü uygulamanın birçok yolu var. Bunlar tepkiye sebep olan uyarıcıyı direkt olarak ortadan kaldırmaktan, bedeninizde fizyolojik değişimler yaratmaya kadar giden çeşitli uygulamalardan oluşur. Her ne olursa olsun, terapist hastaya bunu yapabileceğini ve en önemlisi de bunun yapılabilir bir şey olduğunu bilerek yaklaşır. Elbette bunun yapılabilirliği vakadan vakaya ve kişinin kaynaklarına; sosyal destek, öz denetim, motivasyon gibi etkenlere bağlıdır.

Bu bağlamda yapılacak en ideal şey davranış zincirinin ilk halkasına bakmaktır. Örneğin, duygusal olarak bir kişiye bağımlılık duyuyorsanız ve onu aramanız alkol alımınıza bağlıysa, arama davranışını kontrol etmek yerine alkol alma dürtünüzün üstünde çalışmalısınız.

“Uyarıcı ve kontrol arasında bir mesafe var. Bu mesafede ise vereceğimiz tepkiyi seçme gücü yatar. Vermeyi seçtiğimiz tepkiyle de gelişimimizi ve özgürlüğümüzü belirleriz.”

– Viktor E. Frankl

Bağımlılıkta uyarıcı kontrolü nasıl uygulanır

• Arka plandaki uyarıcıları kaldırmak. Bu özellikle ciddi bağımlılık vakalarında ve kişinin öz denetiminin olmadığı durumlarda işe yarayan bir alternatiftir. Sigarayı bırakmaya çalışan ve her kahve içtiğinde yanında puro içen birini düşünelim. Bu durumda terapistin, kişiyi kahveyi tamamen bırakması yönünde teşvik etmesi gerekecektir. Çünkü bu konu daha kontrol edilebilir olduğu için sigara içmekten vazgeçmeleri daha kolay olacak.
• Arka plandaki uyarıcıları azaltmak. Bu uyarıcı kontrolü bir miktar öz denetimi olan kişiler için daha uygundur. Arka plandaki uyarıcıları bir anda radikal bir şekilde kaldırmak gerçekçi olmaz. Örneğin, kişi her dışarı çıktığında bir şeyler satın alma dürtüsü varsa çıkarken kredi kartlarını evde bırakmasını ve daha az para taşımasını istemek daha gerçekçidir. Kredi kartlarını tamamen iptal etmesini ve evden parasız çıkmasını istemek mantıksız olacaktır.

Diğer yollar…

• Davranışı ertelemek. Bağımlılık davranışını kontrol etmenin bir başka etkili yolu da erteleme yönünde çalışmaktır. İnsan bazen buzdolabına gidip bir şeyler yeme dürtüsünü çok güçlü bir şekilde hissedebilir. Böyle bir durumda kalan biri bu isteğini karşılamak için en az 20 dakika beklemek zorundadır. Aynı zamanda dikkatini dağıtacak bir şeyler de yapması gerekir. Bu kararını uyguladığı takdirde yeme arzusu gidecektir.
• Fizyolojik düzeyde değişiklikler yapmak. Son olarak bağımlılığa düşmemek için kendi organizmanızı değiştirmeniz faydalı bir çözüm olabilir. Ciddi alkol bağımlılığı olan vakalarda Disulfiram ya da Antabuse adında iki ilaç kullanılır. Alkolik kişiler bu ilacı aldığında vücutları alkolü metabolize etmekten sorumlu enzimi (aldehit dehidrogenaz) bastırarak tepki verir. Böylece alkol aldığı zaman vücudu tepki veren kişi kusma, kalp çarpıntısı gibi semptomlar yaşar.

Fizyolojik olarak uygulanan uyarıcı kontrol yöntemlerinden en ekstrem örnek buydu. Bir başka örnek de öğlen yemeğinizi yedikten sonra alışverişe çıkmaktır. Bu şekilde çok aç olmayacağınız için yüksek kalorili yiyeceklere yönelmezsiniz.

Bağımlılıkta uyarıcı kontrolü: Sonuç

Uyarıcı kontrolü doğru uygulandığı zaman bağımlılıklarda çok etkilidir. Ancak başvurduğunuz tek yöntem bu olduğu zaman da oldukça zordur. Yani maksimum başarı için başka teknikler de uygulamalısınız.

Bağımlılıklar konusunda bilişsel tekniklerin faydalı olduğu görülmüştür. Bu teknikler hastaların bağlanma problemleri hakkındaki yanlış inanışlarını değiştirmeyi hedefler. Aynı şekilde rahatlama teknikleri gibi başka yöntemler kullanarak da yoksunlukla mücadele etmeleri ve farkındalıklarını arttırmaları mümkün olur.