LATE Demans - Yeni Keşfedilen Bir Demans Türü

Yazan ve doğrulayan psikolog María Vélez

Son Güncelleme: 22 Aralık, 2022

Alzheimer hastalığı şu anda 46 milyondan fazla insanı etkilemektedir. Bu yüzden, demansın araştırılması genel olarak bilimin günümüzde en çok zorlandığı konulardan biridir. Uzun bir yol katetmiş olsak da keşfedilecek daha çok şey var. Bu da bilim insanlarının yeni hastalıklar keşfetmeye devam edeceği anlamına geliyor. Bu yeni keşiflerden biri de demansın yeni bir türü olan LATE demans şeklinde karışımıza çıkar.

Demansın başka türleri olduğunu ve bu türlerin birbiri içine geçebileceğini biliyor olsak da, bazı tutarsızlıklar bilim insanlarının dikkatinden kaçmadı. Örneğin, ciddi Alzheimer hastalığı olan 80 yaşın üstü kişilerde bilişsel gerileme beklenenden daha fazlaydı. Bu yeni demans türü de bu boşlukları açıklayacak gibi görünüyor.

LATE demans

LATE kısaltması, limbik-predominant yaşa bağlı TDP-43 ensefalopati kavramının baş harflerinden oluşur. LATE demans TDP-43 proteiniyle ilgilidir. Bilim insanları bu gerçeği ve bu proteinin ayrıca amyotrofik lateral skleroz (ALS) ya da frontotemporal lobar dejenerasyon (FTLD) gibi dejeneratif hastalıklardaki rolünü zaten biliyorlardı.

TDP-43, RNA ile DNA’yı bağlayan ve gen ifadesi regülasyonunun çeşitli fonksiyonlarını yerine getiren bir proteindir.

Keşfedilen yeni demans türü olan LATE, ileri yaşlarda özellikle de 80 yaşının üstündeki kişilerde kendini gösterir. Bu yüzden, bu terim Alzheimer hastalığının teşhisi üzerinde araştırma yapan gruplar tarafından ortaya çıkarılmıştır. Bunu da diğer genel TDP-43 proteinopatilerini dahil etmeye çalışırken buldular. Bunlardan bazıları bilişsel bozukluklarla ilişkilidir. Örneğin; hipokampal skleroz ve alt türleri buna dahildir.

TDP-43 proteinopati ile Alzheimer hastalığına çok benzeyen saf ilerleyici amnezi arasında bir bağlantı vardır. Bununla beraber proteinopatiyi teşhis etmek için gereken bilgi ve bulgu eksikliği bazı bilim insanlarını bu konuda adımlar atmaya teşvik etti. Alzheimer teşhisi koyulan kişilerin aslında büyük oranda LATE hastası olup olmadığını keşfetmeleri gerekiyordu.

TDP-43 proteinopati, proteinin normal immünreaktivitesini kaybetmesi ile hücre sitoplazmasına geçmesi demektir. Ayrıca anormal bir protein birikimi anlamına da gelir.

“Bu şekilde konuşmayı hiç sevmem ama neden ben? Neden demans beni buldu?”

– Pat Summitt

LATE demans nasıl gözlemlenir

Günümüzde bilim insanları TDP-43 değişimlerini sadece otopsi yoluyla beyni inceleyerek görebiliyor. Bu yüzden de ancak ölüm sonrası bilinebiliyor. Bu tür araştırmalara ve bulgularına göre uzmanlar üç fazlı hastalık evrimini ortaya koyuyor:

• Bademciklerde proteinopati. Bilim insanları, LATE demans olduğunda amigdalanın hacim ve şeklinin etkilendiğini gözlemledi. Ayrıca bu yapısal değişimler bilişsel gerilemenin de bir göstergesiydi. Hatta bademciklerdeki gözlemler ile LATE sebebiyle olan değişimler arasındaki ilişki de daha güçlüydü. Hipokampal atrofi (körelme) ve Alzheimer hastalığı arasındaki herhangi bir şeyden çok daha güçlüydü.
• Hipokampustaki proteinopati. Araştırmacılar, LATE demansı olanlarda hipokampal atrofinin Alzheimer hastalığı olanlardan daha fazla olduğunu gördü. Hipokampustaki bu atrofi asimetriktir. Ayrıca önden arkaya doğru bir yol izlediği görülmüştür.
• Orta ön girustaki proteinopati. Bu ön lobun olduğu bölgedir; yani demans zaten dikkat ya da öğrenme gibi yüksek bilişsel süreçleri çoktan etkilemiş olur. 

Nöropsikolojik özellikleri

Demansın diğer türleri gibi LATE de amnezi ile ortaya çıkar ve daha sonra evrilerek günlük aktiviteler dahilindeki diğer bilişsel alanları bile etkiler. Ancak bazı bölgelerde farklı şekillerde olduğunu gözlemleyebiliriz.

Elimizdeki kısıtlı bulguların gösterdiği üzere, LATE hastaları Alzheimer hastalarına kıyasla daha yavaş gerileme yaşıyor. Buna ek olarak, beklentileri doğrulayacak şekilde LATE ile Alzheimer hastalıklarının her ikisine de sahip hastalarda gerileme daha hızlı ve semptomları da elbette daha ciddi oluyor.

LATE hastaları daha çok eylemsel bellekte fark edilir bir gerileme yaşar. Ancak diğer fonksiyonlarının özellikle ileri evrelerde oldukça fazla etkilendiğini de görüyoruz. Örneğin, sözel akıcılığı iyi olan hastaların LATE demans geliştirme riski daha yüksektir.

LATE demansla ilgili izlenmesi gereken yollar

Bu konuda nöropsikolojik profil oluşturmak için hala çok erken. Hatta, yaşayan organizmadaki proteinlerin değişimlerini beyin taraması ile görebilmek için gerekli aletlere de şu an sahip değiliz. Bu yüzden, şimdilik tek yapabileceğimiz şey gelecekteki araştırmaların yeni biyogösterge ve belirteçler ile motor, otonom ya da nöropsikiyatrik özellikleri ortaya çıkarmasını beklemektir.