Cattell'in 16 Kişilik Modeli

Şüphesiz, kişilik modelleri içinde Cattell’in kişilik modeli en ünlü olanlardan biridir. Cattell’in kişiliği tanımlamak için yaptığı çalışmalar, geliştirdiği ünlü test sayesinde kitlelere ulaşmıştır: 16 PF. Elbette, bugünlerde Cattell’in testinin orijinal versiyonunu kullanmıyoruz, ancak testin asıl hâlinin büyük bir bölümü uygulanmakta.

Öte yandan, Cattell iki tür zeka önermesiyle öne çıkmaktadır: akıcı zeka ve kristalize zeka. Akıcı zeka, mevcut zeka konseptine daha yakındır. Örneğin, mantıksal problemleri çözmek için bu türden bir zeka kullanılır. Bireyin kişisel deneyiminin çok az önemi vardır. Söz konusu güçlük üzerinde çalışmadaki uzmanlıkları daha önemlidir. Öte yandan, kristalize zeka, kişinin tüm deneyimini toplar. Bu nedenle, temelde bellekle ilişkili soruları ve sorunları yanıtlamak için kullanışlıdır.

Zekâ konusu çok ilginç bir konu, Cattell’in geliştirdiği zeka modeli de öyle. Bu yazıda Cattell’in ilginç kişilik modeli ve bunu uygulamak için kullandığı anket olan 16 PF’ye odaklanacağız.

Cattell’in kişilik modeli ve 16 PF

Kişilik araştırması psikoloji alanında tartışmalıdır. Bu bakımdan, benliğin çevre ve genetik tarafından koşullandırılan bu türden bir mülkiyeti, bu alanda hegemonya sahibi olmak amacıyla ortaya konmuş sayısız teoriyi beraberinde getirmiştir.

Sadece kişiliğin kökeni (genetik-çevre) değil, aynı zamanda kişiliğin bir kişinin davranışını ne derece değiştirebileceği veya etkileyebileceği de açıkça tartışılmıştır. Kişiliğimiz hakkındaki bir diğer ilginç tartışma da kişiliğin bölünmesi, segmentasyonu ve dinamiği hakkındadır.

Bu anlamda, Cattell’i İngiliz ve Amerikalı araştırmacıların temel zihinsel ve kişilik beceriler alanında yaptıkları çalışmaların sentezleyicisi olarak düşünebiliriz. Zamanında zekanın bilimsel incelemesi ve kişilik incelemesi bakımından çok güçlü bir metodoloji kullanmıştır. Amacı, farklı birincil faktörleri izole etmekti.

Cattell çalışmalarında veri toplama tekniği olarak 3 kaynaktan faydalanmıştır. 

• Q (anketler).
• L (puanlama veya mülakatlar).
• T (objektif testler).

Cattell’in modelinin üç aşaması

Metodolojik olarak çalışmalarının en önemli özelliği, yukarıda listelediğimiz üç kaynaktan katı, istikrarlı ve güvenilir bir model yaratmak ve analiz etmek için ciddi ve titiz bir teşebbüs olmasıydı. Ayrıca modelinin gelişimi üç aşamada anlatıldığı takdirde anlaşılabilir:

• İlk aşama: Bu noktada 171 kadar kişilik özelliği vardır. Cattell bütün bu kişilik özelliklerini Allport ve Odbert’in birkaç sene önce yaptığı daha uzun bir listeden yararlanarak belirlemiştir. Bu iki araştırmacı bu özel listede, kişilikle ilgili dönemin iki büyük İngilizce sözlüğünde mevcut tüm terimleri dâhil etmişti.
• İkinci aşama: Bu faktörlere teorik bir içerik kazandırmak amacıyla puanlamalarda veya görüşmelerde elde edilen bilgiler üzerinde duruldu.
• Üçüncü aşama: Bu aşamada Cattell,anketlerden (Q) ve objektif testlerden (T) topladığı bilgileri kullanmıştır. Tüm içerik ve matematiksel analizlerden sonra, 16 kişilik faktörünün olduğu sonucuna varmıştır. Bunlar, hepimizin bir şekilde sınıflandırılabileceği boyutlardır. Matematiksel olarak bunlar, birinci dereceden bir faktöriyel analizin mantıksal ürünüdür. Bu analiz, bipolar bir şekilde sunulur:
  •  Sıcaklık (yüksek-düşük).
  • Mantık yürütme (yüksek-düşük).
  • Duygusal İstikrar (benliğin zayıflık ya da güçlülük durumu)
  • Üstünlük (hakimiyet-itaat).
  • Canlılık (surgency-desurgency /pozitiflik-negatiflik).
  • Kural Bilinci (yüksek süper-ego gücü-düşük süper-ego gücü).
  • Sosyal Cesaret (Threctia / utangaçlık-Parmia / cesaret).
  • Hassasiyet (Premsia / hassasiyet Harria / dayanıklılık).
  • İhtiyat (Alaxia / güven-Protension / güvensizlik).
  • Dalgınlık (Praxernia / pragmatizm-Autia / hayal gücü).
  • Gizlilik (Saflık/ açıkgözlülük).
  • Anlama (suçluluk eğilimli-tasasız).
  • Değişime Açıklık (radikalizm-muhafazakârlık).
  • Öz-Güven (kendine yeterlilik / grup bağlılığı).
  • Mükemmeliyetçilik (Yüksek Benlik Kavramı Kontrolü- Düşük entegrasyon).
  • Gerilim (Düşük Gerginlik-Yüksek Gerginlik).

16 PF’de ikinci dereceden faktörler

Yukarıda listelediğimiz kişilik faktörleri bağımsız değildir (ortogonal). Tam tersine, pozitif ve negatif korelasyonlar sunarlar ve böylece başka temel faktörleri (ikinci dereceden faktörler) açığa çıkarırlar:

• QS1. İçe dönüklük ve Dışa dönüklük.
• QS2. Anksiyete ve Sakinlik.
• QS3. Duyarlılık ve Dayanıklılık.
• QS4. Bağımlılık ve Bağımsızlık.

Daha sonra, bu birinci ve ikinci dereceden faktörlere dayanarak, Cattell tüm zamanların en tanınmış ve yaygın olarak kullanılan kişilik testlerinden birini oluşturdu. Öte yandan, Cattell bu kişilik özelliklerini iki açıdan sınıflandırır:

• Kökeni: kalıtsal ve çevresel.
• İçeriği: mizaç, motivasyon ve ilgi alanları.

Bu nedenle, bu yazar ve araştırmacı hâlihazırda hala çoğu kişilik uzmanı tarafından kabul edilen bir fikri savunmuştur. Bu fikir aynı zamanda bireyin kişilik yapısının genetik özellikleri ile geliştikleri ortamın ürünü olduğunu da belirtmektedir.

Dört ölçek: anomalilerin kontrolü

Son olarak, 16PF testinde cevaplardaki olası anomalileri kontrol etmek için dört ölçek kullanıldığını belirtelim: yanıt stili ölçeği (güvenilirlik ve geçerlilik), (sosyal istenilirliği kontrol için) görüntü manipülasyonu, (sorudan bağımsız olarak aynı cevabı verme eğilimini kontrol etmek için) ve (rastgele cevaplanmış soruları tespit etmek ve bunları geçersiz kılmak için: her bir faktör içindeki cevapların tutarlılığına dayanmaktadır sıklık ya da şans indeksi).

Cattell testinin yararlılığı

Cattell testinin yararlılığı, iki temel dala ayrılabilir ve bu iki dal çok yakın bir şekilde birleşmektedir. Diğer yandan, kişilik türlerini tam olarak ölçme veya bir modele matematiksel şekil verme amacı vardır. Şüphesiz çok çor bir görevdir bu zira yalnızca dolaylı olarak ölçülebilecek bir şeyden söz etmekteyiz.

Ayrıca bu ölçümlerde, neredeyse her zaman bozucu bir değişken vardır. (16 PF gibi kabul edilebilir bir geçerlilik ve güvenilirliğe sahip )Çoğu ankette veya psikometrik testte, verilen soruyu cevaplamak için yargıyı yayan kişinin kendisidir. Bu anlamda, kendi kendini algılama biçimlerinin gerçekle çok az ilgisi olduğunu aklımızda tutmalıyız.

Bunu açıklamak gerekirse, ironik olmasının yanında çok insani ve açık bir örneğim var. Sokakta yürürken birbirine inatçı diyen iki kadını hatırlıyorum. Kendilerinde bu özelliği fark etmeden defalarca aynı şeyi birbirlerine söylüyorlardı. Paradoksal bir durum, değil mi? Aynı paradoks, pek çok kişilik testlerini cevaplarken de ortaya çıkıyor.

Ayrıca Cattell’in ikinci büyük başarısı, modelinin ifadesiyle ilgilidir. Kimi zaman hatalı olsa da tarih, insanlığın kısır bir döngüye işaret eden bütün faydasız olay veya çılgın fikirleri geride bırakması için iyi bir filtre görevi görmektedir. Cattell’in modelinde böyle olmamıştır. İşte bu yüzden bu makaleyi ona adamak istedik.