Prochaska ve DiClemente'in Transteorik Değişim Modeli

Transteorik değişim modeli insanların bağımlı davranışlarını nasıl değiştirdiklerini anlamak üzere oluşturulmuştur. Psikologlar James Prochaska ve Carlo Diclemente bu fikri 1982 yılında ortaya atmıştır.

Bu iki araştırmacı, insanların kendi başına veya bir uzmandan yardım alarak neden değiştiklerini anlamaya çalışmıştır. Aynı zamanda bir alışkanlığını bırakmak isteyen insanların (uyuşturucu, yemek vb.) hangi aşamalardan geçtiğini izlemiştir. Modelleri, Yeni yıl listeleri için de uygulanabilir.

Bu aşamalar ister kendi başınıza ister bir terapistle birlikte yaptığınız her türlü değişimde uygulanabilir. Terapi olsun ya da olmasın herkesin aynı evrelerden neredeyse eşit şekilde geçtiği görülmüştür.

Bu modelde kişinin mevcut durumundaki motivasyonuna veya değişimin hangi aşamasında olduğuna bakabiliriz. Bu çok önemli çünkü çoğu zaman “motivasyon” kelimesini doğru şekilde kullanmıyoruz. Her şeyden önce motivasyon her türlü kişisel değişimde gereklidir.

“İnsanlar belli bir son görmek için izledikleri yola devam etmelidir” dedi Scrooge. “Ama yoldan saparlarsa son da değişir! Öyleyse bana nasıl olduğunu gösterin!”

– Ebenezer Scrooge, Bir Noel Şarkısı, Charles Dickens

Transteorik değişim modelinde değişim çarkı

Prochaska ve DiClemente’nin transteorik modelindeki “değişim çarkı”, dört, beş veya altı değişim aşaması olduğunu ve bunların bir tekerlek gibi şekillendiğini söylüyor. Yani, bir çark oluştururlar. Böylece bir alışkanlığını bırakmak isteyen kişi, çarktaki farklı evrelerden bir diğerine kayarak geçmiş olur.

Buna çark denmesinin bir nedeni var: değişimin her evresinde sabit bir değişim geçirene kadar insanlar süreçlerden defalarca geçer. Örneğin sigara kullananlarla yapılan ilk araştırmalarında Prochaska ve DiClemente bağımlıların sigarayı tamamen bırakana kadar çarktan 3 ila 7 defa (ortalama 4 defa) geçtiklerini buldular.

Bu çarkta tekrarlar olması normal. İki araştırmacı da bunu, değişimin başka bir evresi olarak görmüştür. Bazen tekrarların hastayı sonuca yaklaştırdığını söylemişlerdir.

Elbette bu, tekrarın teşvik edildiği anlamına gelmez. Sadece nüksetmesi halinde insanların cesaretinin kırılmaması gerektiğini hatırlatmak istiyoruz.

Niyet öncesi aşama

Değişim sürecinin giriş noktası “niyet öncesi” aşamasıdır. Bu, kişinin hala bir problemi olduğunu ya da yaşamında herhangi bir değişiklik yapması gerektiğini düşünmediği anlamına gelir. “Niyetli biri”, bir problemi olduğunu bilinçsiz de olsa bilen kişidir.

Niyet aşaması

Kişi sorununun farkında vardığında daha çok tereddütlü olduğu niyet aşamasına girer. Bu aşamadaki bir kişi aynı anda hem değişim fikrini düşünecek hem de bunu reddedecektir. Yaşanan deneyim, değişme nedenleri ile hayatını aynı şekilde sürdürme nedenleri arasında gidip gelmedir.

Alkol sorunu olup da bu aşamada olan biri örneğin şunu söyleyebilir.

“Bence alkol sorunum yok. Belki biraz fazla içiyorum ama herkes içiyor. İstediğim zaman bırakırım.”

Gördüğünüz gibi, böyle insanlar bir problemleri olduğunu fark edebilirler ancak bunu kontrol edebileceklerini hissederler.

Hazırlık aşaması

Transteorik değişim modelinde hazırlık aşaması bir fırsat penceresi gibidir. Yeni bir yaşam evresi için yollar açar. Bu aşamadaki bir kişi eylem aşamasına girmeyi başarırsa, değişim süreci ileriye doğru hareket edecektir. Yoksa, niyet aşamasına geri dönecektir.

Eylem aşaması

“Eylem” aşaması, çoğu insanın terapinin başladığı aşama olarak gördüğü şeydir. Burası, insanların değişmesine yardımcı olacak belirli eylemler yapmaya başladığı yerdir.

Örneğin, sigara içmeyi bırakan çoğu kişi bunu kendi başına yapar. Bu aşamadaki amaç, çözmek istediğiniz problemde bir değişiklik yaratmaktır. Ancak, yalnızca değişiklik yapma niyetine sahip olmak, bu değişikliği zaman içinde koruyacağınızı garanti etmez.

Koruma aşaması

Bu aşamada, meydan okuma, son aşamada elde ettiğiniz değişimi sürdürmek ve nüksetmemektir. Uyuşturucu kullanmak, daha az içmek ve kilo vermek, değişimin ilk aşamalarıdır. Bir sonraki adım, bu değişimi sürdürmektir.

Nüksetme

Bu aşamada nüksetme olursa yapacağınız bir sonraki iş bir önceki aşamaya geri dönmeden önce kontrolü ele almaktır. Geri düşmeler ve nüksetmeler olması normaldir. Uzun zamandır yaptığınız alışkanlıklarınızı değiştirmeye kalktığınızda bunlar olabilir.

Sonuç olarak, transteorik modelde çark oluşturan bazı aşamalar vardır. Bağımlılığını değiştirmek isteyen bir kişi bu aşamalardan kendi yoluyla geçer ve nihayetinde değişip bu değişimi koruyabilir.