Gerçek Ötesi (Post-Truth) Nedir?

Yazan ve doğrulayan psikolog Sergio De Dios González

Tarafından yazılmıştır Roberto Muelas Lobato

Son Güncelleme: 21 Aralık, 2022

Gerçek ötesi, veya bilinen orijinal ismiyle “Post-truth” bu günlerde çok sık konuşulan bir konudur. Tam olarak kimse açıklamasa da, her yerde bu kavramı görmeye başladık. Ancak endişelenmeyin, bu kavramın ne anlama geldiğini bu yazıda size açıklayacağız. Gerçek ötesi (post-truth), gerçeğin kasten çarpıtılmasıyla meydana gelir. Bir başka deyişle, insanların fikirlerini etkilemek amacıyla birtakım inançların manipüle edilmesi anlamına da gelebilir.

Gerçek ötesi, insanların duygularını kullanarak onların düşüncelerini değiştirmeye yarar ve bu sayede gerçek olan şey de gizlenmiş olur. Gerçek ötesi kavramı en çok politikada kullanılır. “Popüler söylem” ve “yalan haber” gibi terimler de bu kavramla bağlantılı olarak ortaya çıkmıştır.  Bu yazının devamında bu kavramları size açıklayacağız ve psikolojik etkilerinin üzerinde durarak neden ortaya çıktıklarını anlamanızı sağlayacağız. 

Gerçek ötesi söylemlerin kullanımı

Daha önce de belirttiğimiz gibi gerçek ötesi söylemlerle sık sık politik konuşmalarda karşılaşırız. Birçok politikacı, insanların desteğini almak amacıyla bu kavramdan yararlanır. Halka ve büyük kitlelere hitap edilen popülist konuşmalarda sık sık bu yöntemle konuşmalar yapılır. Bu konuşmalar kitleleri heyecanlandırır çünkü insanlara imkansız şeyler vadeder. Bu konuşmalarda sık sık “halk sayesinde” veya “halk için” gibi söylemler kullanılır ve her sorun bu söylemlerle çözülmeye çalışılır.

Diğer taraftan, bugünlerde ortaya çıkan diğer bir fenomen de “yalan haberlerdir“. İnsanlar sosyal medyayı ve interneti daha yaygın olarak kullandıkça bu yalan haberler de çoğalmaya başladı. Yalan haber, gerçek olmayan haber anlamına geliyor, bir başka deyişle söylenti veya dedikodudan öteye geçmeyen haberlerdir. Yalan haberler çoğunlukla kasten ortaya atılır. Bir şekilde bilgi kirliliği oluşturmak için kullanılır. Bu bilgi kirliliği aslında arkasında başka bir şeyi de gizliyor olabilir. Günümüzde her an birçok bilgiyle karşı karşıya geliyoruz. Bu nedenle hangi haberin veya bilginin doğru olduğunu anlamanız çok zordur. Maalesef yeteri kadar kontrol etmedikleri için bazı insanlar bu bilgilere kolayca inanıyor.

Neden gerçek ötesi söylemler bu kadar çekici?

Neden gerçek ötesi söylemler bu kadar çekici? Neden bu konuşmalara ve yalan haberlere kolayca inanıyoruz? Çoğu durumda, gerçek üstü söylemlerin çekici olmasının nedeni anlatılış şeklinde yatıyor. Konuşmaların ve haberlerin bazı ortak özellikleri onlara olan merakımızı arttırıyor. Bu ortak özellikler, onların oldukça basit ve kolay hissedilebilir olmasıdır. Bu konuşmaları yapan kişiler olaylara yönelik çok basit açıklamalar sunar, böylelikle daha karışık olayları anlamanız kolaylaşır ve anlatılan basit gerçek size mantıklı gelir.

Gerçek ötesi, “her şey ya siyah ya da beyazdır”, “Eğer bizimle değilsen karşımızdasın” gibi ikiliklere dayalıdır. Ayrıca gerçek ötesi söylemler umut dolu bir gelecek de vadeder. Bu anlattığımız özellikler insanlara başta güzel gelebilir. Özellikle kafası karışık, yolunu kaybetmiş veya güven problemi yaşayan kişiler için bu tür söylemler oldukça çekicidir. Bu söylemlerle insanları oyalamak ve gerçeklerden uzaklaştırmak mümkündür. Bu söylemlere inanan kişiler genelde kendilerini değersiz hisseden kişilerdir. Bu nedenle kendilerine önem verilmeleri (veya öyle olduğunu sanmaları) her şeyden önemlidir.

Gerçek üstü söylemleri psikolojik olarak anlamak

Yukarda açıkladığımız gibi, gerçek üstü söylemlere maruz kalmanıza neden olan iki faktör bulunmaktadır. Bu iki faktör, insanların önem arayışı ve bazı konularda kolay açıklamalara kavuşmak istemeleridir. Bu iki faktör, modern dünyada yaşayan birçok insanın psikolojik olarak ne halde olduğunu açıklıyor bize. Her şeyin artık çok hızlı gerçekleştiği bu dünyada bu kişiler terkedilmiş hissediyor. Nereye ait olduklarını bilmeden dolaşıyor.

Bu özelliklere sahip kişiler kaybolmuş ve kafası karışmış bir haldedir. Bir şeyler onlar için yolunda gitmiyor. Teknolojiyle beraber artık onların iş gücüne gerek kalmadı ve bu kişiler bu nedenle iş bulamıyor. Bu durum onların aşağılanmış ve değersiz hissetmesine neden oluyor. Bu umutsuz dünyalarında gerçek ötesi söylemlere tutkuyla inanıyorlar, bu söylemleri anlamaya çalışıyorlar. Bu basit açıklamalarla belirsiz olan şeyleri anladıklarını sanıyorlar ve gelecekte tekrar muhteşem olacaklarına dair gerçek olmayan vaatlere kapılıyorlar. Tüm sorunları çözmeyi vadeden ve kesinlik sunan bu söylemler, insanlara bir şekilde umut veriyor ve anlatılanlara kolayca inanmalarını sağlıyor.

Her ne kadar internet kullanımının artmasıyla beraber bu yalan haberler iyice çoğalsa da, bazı internet siteleri bir haberin doğru olup olmadığı konusunda size kaynaklar sunabiliyor. Hatta bazı internet siteleri, insanları bu konuda eğitmek için rehberlik ediyor. Yalan bir haberi, doğrusundan nasıl ayırabileceklerini onlara göstermeye çalışıyor. Örneğin, bu sitelerde öncelikle haberin yazarının (genelde yalan haberleri kimin yazdığını göremezsiniz) kontrol edilmesi tavsiye ediliyor. Aynı haberin başka yerlerde çıkıp çıkmadığını kontrol etmek de başka bir çözüm yolu olabiliyor. Ancak gerçek ötesi söylemler tarafından kandırılmamak için yapmanız gereken en önemli şey, eleştirel düşünme becerilerinizi geliştirmek olacaktır.