Yalan Söylemek: Bazen Faydalı Mıdır?

Bize sorulsa şüphesiz hepimiz yalan söylemekten nefret ettiğimizi ve aldatılmayı hoş göremeyeceğimizi söyleriz. Genel olarak, meseleyi ahlaki bir şekilde ele alır ve bu yüzden, sahtekarlıkla ilişkili her davranışı kınarız. Komik olan şey, aslında hepimizin zaman zaman yalan söylüyor olması. Bizim söylediklerimiz, gerçekleri hafifletmek için başvurduğumuz “beyaz yalanlardır”.

Peki ya dünyadaki hiç kimse yalan söylemeseydi? Mesela, biriyle karşılaşıp “Çok çirkinsin gözüküyorsun!” deseniz ya da patronunuz sizi “Tam bir aptalsın. Bir an evvel seni kovmak için fırsat kolluyorum,” diyerek karşılasa. Ya da birini evinize çağırıp yemek ikram etseniz ve misafiriniz evden ayrılırken teşekkür etmek yerine “Yemek yapma konusunda çok beceriksizsin. Berbattı yemekler,” dese ne olurdu?

“Yalan olmasa, insanlık çaresizlik ve can sıkıntısından ölürdü.”

– Anatole France

Bu türden katı dürüstlük, kabalık olarak algılanır. Yani yalandan hoşlanmadığımızı söylesek bile bazı gerçeklerden hoşlanmadığımızı kabul etmeliyiz. Yalan söylemenin ahlaki bakımdan aldatma demek olmadığı durumlar vardır. Tam tersine, gereksiz çatışmalardan kaçınmanın bir yoludur.

Yalan söylemek doğru mudur?

Tüm insan davranışlarında olduğu gibi en önemli şey, davranışın kendisi değil her eylemin altında yatan niyettir. Son derece dürüst olmakla övünen ve herkese “doğruları şakıyan” insanlar vardır. Karşımızdaki kişinin niyetinin doğruyu söylemek mi yoksa ahlaki bir temeli kullanarak canımızı yakmak mı olduğunu anlamalıyız. 

Aynı şekilde, takdire şayan bir niyetle yalan söyleyen insanlar da vardır. Bir süre önce bir muhabir, annesinin hastalandığını anlattı. Doktor onu yanına çağırıp teşhisi açıklamış: Pankreas kanseri. Adam, doktordan hastalığının ne olduğunu annesine söylememesini rica etti. Çünkü annesi her şeyden çok kolay etkilenen biriydi ve bu durum, hastalığının tedavisini güçleştirecekti.

Kendi etik değerlerine dayanarak doktor, kadın teşhisi söyledi. Gerçeği öğrenen kadın sinir krizi geçirdi ve bir hafta sonra hipertansif acil durum sebebiyle öldü. Bu gerçek, onu öyle korkutmuş ve acı çekmesine sebep olmuştu ki bu haberin saklanması çok daha iyi olacaktı. Kimi zaman yalan söylemek faydalı olur en azından doğruyu söylemenin en iyisi olacağını düşünene dek.

Yani bir yalan ancak ardında yatan nedenler ve etkileri hesaba katıldığında değerlendirilebilir. Niyetiniz, daha kötü bir durumdan kaçınmaksa ahlak meselesini bir kenara bırakıp gerçeğin pratik etkisine odaklanmak akıllıca olacaktır. Yalan söylemek, her zaman kınanacak bir davranış değildir.

Birinden faydalanmak amacıyla yalan söylemek

Yalan söylemenin amacı, bencilce bir arzuyu doyurmak ya da bir çıkar sağlamaksa, durum çok farklıdır. Böyle olduğunda yalan, manipülasyon aracıdır. Gerçek, diğer kişiyi savunmasız kılmak amacıyla saklanır ya da değiştirilir.

Bu tür yalanlar yalnızca yalanı söyleyen kişiye fayda sağlar. Gereksiz acı veya çatışmaları önlemek yerine bunları besler. Bir gerçekle yüzleşmek ya da sorumluluktan kaçmak için yalan söylediğinizde de aynısı olur. Durumu idare etmekten çok farklıdır bu tür yalanlar. Daha ziyade etrafındaki her şeyi kirleten bir zehre benzer.

Bazı terapilerde kullanılan bir yalan türü daha vardır. Çok kesin olmayan ifadelerdir bunlar ama kişinin oto-telkinle hareket etmesi için sürekli kendi kendine tekrarladığı sözlerdir. Mesela, gerçek farklı bile olsa “İyiyim ve daha iyi olacağım,” demek buna örnektir. Bu durumda “bin kez söylenen bir yalan, gerçeğe dönüşebilir” şeklindeki reklam anlayışına benzetebiliriz söz konusu tekniği.

Kimi zaman kötü bir zamanı atlatmak ya da gerçekle yüzleşmeye hazır olmadığımız için kendimizi aldatırız. Sorun şu ki bu süreç her zaman bilinçli olmaz ve kimi zaman o yalanlara sıkışıp kalırız.

Dolayısıyla, bazı durumlarda yalan söylemenin bize yardım ettiğinden şüphe olmasa da diğer durumlarda gerçeği söylemek daha yararlıdır. Her halükarda her yalanın bir bedeli olduğunu unutmayın. Kötü yemek yapan birine yemeklerini beğendiğinizi söylerseniz, o yemekleri yemeye devam etmek zorunda kalırsınız. Önemli bir yalan söylediğinizde daha büyük bir bedel ödeyebilirsiniz ve bu tür bir yalan, ilişkinizin sonlanmasına sebep olabilir.