Temel Duygular: Özellikleri ve İşlevleri

Felsefeden miras aldığımız, mantık ve duygular ile baş ederken duyguların mantığı değiştirebileceğini düşünmek gibi eski bir alışkanlığımız vardır. Duyguların hedonistik, aşkınsal ve mantık dışı olduğuna inanırız. Bu inanç bizi duyguların hiçbir amaca hizmet etmediği inancına götürür.

Fakat bu ciddi bir hatadır. Duygular çok önemli bir rol oynar: davranışımıza yön vermeye ve hızlı hareket etmeye yardımcı olur. En belirgin duygular ise temel duygular adı verdiğimiz şaşkınlık, korku, mutluluk, hüzün ve öfkedir.

Bu temel duygular her insanın doğal gelişiminin bir parçasıdır. Herkes için, bireyin çevresinden bağımsız olarak aynıdır. Genel olarak evrim ve adaptasyona bağlı süreçlerdir ve içten genel evrensel bir nöral arka plana sahiptir. Ayrıca his diyebileceğimiz kendine has duygusal bir durumu bulunmaktadır.

Şaşkınlık

Şaşkınlığı beklenmedik, yeni veya garip bir şeye karşı ortaya çıkan tepki olarak tanımlayabiliriz. Başka bir deyişle öznenin daha önce düşünmemiş olduğu bir uyarıcının ortaya çıkışıdır. Şaşkınlığa eşlik eden nesnel deneyim ise emin olmama hissine eşlik eden, kişinin zihninin tamamen boş olması hissidir.

Fizyolojik tepkiler söz konusu olduğunda ise genellikle kalp atışında bir düşüş ve kas gerginliğinde artış görürüz. Nefes derinleşir, ses tonu yükselir ve özne spontane sesler çıkarır.

Şaşkınlığın amacı beklenmedik uyarıcıyla yüzleşmek amacıyla tüm artık aktifliğin işleyen belleğini boşaltmaktır. Bu amaç uğruna şaşkınlık, dikkat süreçlerini ve beraberinde keşif ile meraka ilişkin davranışları aktifleştirir. Beklenmedik uyarıcının niteliğine göre, bu duyguyu çoğunlukla sevinç (pozitif) veya öfke (negatif) takip eder.

Tiksinme

Tiksinme, Darwin’in hayvan duyguları üzerine çalışmadan öğrendiğimiz, temel duygulardan biridir. Kirletici içerikte tehlikeli bir madde yutma olasılığını (gerçek veya hayali) geri tepme veya ondan kaçınma hissini içerir. Nesnel his ise sorun yaratan uyarıcıya karşı büyük bir rahatsızlık ve bariz bir isteksizliktir.

Temel fizyolojik etkileri mide bulantısına eşlik eden farklı sindirim sistemi sorunları ile ortaya çıkar. Vücudun aktifleşmesinde genel bir yükseliş de bulunur. Bunu, kalp atışında ve nefeste artış, deri iletkenliği tepkisi ve kas gerginliği olarak görürüz.

Tiksinmenin uyumsal fonksiyonu zehirli olabilecek her uyarıcıyı geri çevirmektir. Mide bulantısı ve rahatsızlık öznenin vücuduna zararlı maddeleri yutmaktan kaçınmasına yardımcı olur. Ayrıca zaman içerisinde bu duygu sosyal bir özellik de edinmiştir. Zehirli sosyal uyarıcıları da reddederiz.

Korku

Korku, araştırmacıların insanlar ve hayvanlarda en çok araştırdığı duygudur. Korku negatif veya ters bir duygusal durumdur. Tehlikeli durumlardan kaçınmak veya onlardan kaçmaya yol açan yüksek aktivasyon içerir. Korku deneyimi yüksek tansiyon eşliğinde kişinin sağlığı ve güvenliğinden endişesiyle tanımlanır.

Bağlantılı fizyolojik semptomlar aktivasyonun hızlı yükselişi ve kaçışa hazırlanma göstermektedir. Kalp aktivitesi tavan yapar ve nefes hızlanır. Nefes alış veriş sıklaşır ve düzensizleşir.

Korku, bariz bir hayatta kalma değeri taşıyan evrimsel bir mirastır. Bu duygu, tehlike potansiyeli içeren durumlarda vücudu hazırlamak ve hayatta kalma davranışı tetiklemek için yararlıdır. Buna ek olarak kişinin yeni ve korumacı tepkiler öğrenmesine yardımcı olur.

Mutluluk

Tüm temel duygular içerisinde mutluluk belki de en pozitif olanıdır. Mutluluğu direkt olarak keyif ve sevinç ile özdeşleştiririz. Örneğin kişisel bir amaca ulaşılması ya da negatif bir durumun uzlaştırılmasının sonucunda ortaya çıkan bir tepkidir. Onu ifade ediş biçimimizden ötürü herhangi bir hayatta kalma işlevi olduğu düşünülmez. İç durumumuzun bir yansımasından fazlası değilmiş gibi görünür.

Fakat mutluluk bizi harekete geçiren bedensel sistemlerimizden biridir. Ayrıca bize faydası dokunan bir davranışın ödülüdür. Bizim bir amacımızı gerçekleştirmemizi sağlayan bir eyleme geçtiğimizde mutluluk artar. Bu mutluluk hissi sayesinde haz almak için o davranışı tekrarlayacağızdır. Bu belki de sahip olduğumuz en doğal motivasyon kaynaklarından biridir.

Fizyolojik seviyede ise kalp atışında artış ve daha iyi bir nefes oranı görürüz. Buna ek olarak beynin daha fazla endorfinler ve dopamin salgıladığını da görürüz.

Hüzün

Tüm temel duygular içerisinde hüzün muhtemelen en negatif olandır. Bu duygu, ruh halinin inişe geçmesiyle aynı zamanda bilişsel ve davranışsal aktivitede belirgin bir düşüş içerir. Bu duygunun sahip olduğu kötü şöhrete rağmen diğer tüm temel duygulardan daha fazla değilse bile onlarla eşit derecede önemli roller yerine getirir.

Hüznün amacı öznenin kendini güçsüz bulduğu veya hiçbir direkt aksiyon alamadığı durumlarda harekete geçmektir. Bir örnek, sevilen bir kişinin kaybedilmesi olabilir. Hüzün kişinin aktivite seviyesini düşürür, bu da vücudun kaynakları ekonomik hale getirmesi ve gereksiz efordan kaçınmaya çalışmasıdır.

Hüzün aynı zamanda kişinin kendini korumasında da rol oynar. Kişinin dikkatini zararlı uyarıcıdan ziyade kendisine vermesini sağlayan bir algı filtresi yaratır. Dahası, insanları sosyal destek bulmaya iter bu da onlara depresif bir durumda yardım edecektir.

Öfke

Öfke, kişi hüsran ve nefret yaratan durumlar içine girdiğinde ortaya çıkar. Öfke deneyimlemek hoş değildir. Bizi aksiyon almaya iten gergin bir his eşlik eder ona. Çok yüzeyli bir duygudur ve çoğu durumda belirsiz bir duygudur. Belirsiz diyoruz çünkü her zaman meşrulaştırılmış değildir ve nesne her zaman iyi tanımlanmış değildir.

Fizyolojik seviyede aktivasyonda aşırı bir artış ve harekete hazırlık gözlemleriz. Kalp aktivitelerinde artış gözlemleriz. Kas gerginliği ve nefes de artar. Ayrıca kandaki adrenalinde belirgin bir artış olur. Bu da karşılığında bilişsel gerginliği artırır.

Öfkenin net bir evrimsel fonksiyonu vardır. Can sıkıcı durumlarla baş etmek için gerek duyduğumuz kaynakları verir bize. Bir çeşit tehlikeyle karşılaştığımızda veya bir engel aşmamız gerektiğinde aktivasyonu artırmak için bu kaynakları harcamak başarılı olmak için bize yardım eder. Öfke hissettikten sonra amacımıza ulaşamazsak hüzün aşamasına geçeriz. Bu da sorunu çözmek için başka araçlara başvurduğumuz anlamına gelir.

Pozitif, negatif veya nötr olsalar da tüm duyguların bize hayatta kalmak için yardım eden işlevleri bulunur. Madalyonun öteki yüzünde ise tehlikeli olabilirler. Örneğin, bizi tehlikeli durumlara sokabilirler veya davranışlarımıza hükmedebilirler. Bu durumlarda duygusal düzen özellikle önemlidir. Duygular dümene geçtiğinde negatiflikten uzaklaşmayı imkanlı kılan şey duygusal düzendir.