Sosyal Psikoloji Nedir ve Neden Bu Kadar Önemlidir?

Psikoloji alanında uygulamalı psikoloji ve temel psikoloji arasında bir ayrım yapabiliriz. Temel psikoloji, algı, dikkat, hafıza, dil ve öğrenme gibi basit psikolojik süreçleri incelerken, diğer taraftan uygulamalı psikoloji ise, problem çözme ile ilgili diğer psikoloji özelliklerinin araştırılmasına odaklanmaktadır. Uygulamalı psikoloji içinde sosyal psikoloji gibi farklı alt başlıklar da mevcuttur.

Sosyal psikoloji, özellikle sosyal ortamlarda ve durumlarda, insani etkileşimlerin incelenmesi olarak tanımlanabilir ve sosyal durumların insani davranışlar üzerindeki etkisini vurgular. Daha açıklayıcı bir dille, sosyal psikoloji, insanların düşüncelerinin, duygularının ve davranışlarının, diğer insanların gerçek, hayali veya ima edilen durumları tarafından nasıl etkilendiğine dair bilimsel araştırmalara odaklanmaktadır (Allport, 1985).

Sosyal psikoloji neyi araştırıyor?

Sosyal psikoloji, sosyal ilişkileri incelemeyi amaçlamaktadır (Moscovici ve Markova, 2006). Sosyal psikolojik süreçlerin bireysel psikolojik süreçlerden farklı olduğu tartışılmaktadır. Sosyal psikoloji, sosyal çevreye karşı tepki verirken veya sosyal çevre ile ilgili düşünürken, grubu ve bireysel davranışları anlamaya çalışır.

Sosyal psikoloji, bir grubu temsil eden insanların davranışlarını, her şeyden daha fazla incelemeye eğilimli içerisindedir. İnsan davranışlarını psikolojik değişkenlere indirgeyerek açıklamaya ve anlamaya çalışır. Bu şekilde, sosyal psikoloji, davranış kalıplarının oluşumunun öncesi ve sonrasında müdahalede bulunmaya yardımcı olan insan davranışları hakkında teoriler kurmayı amaçlamaktadır. Hangi faktörlerin belirli davranışları desteklediğini bilmek, ve bu kalıplara bir şekilde müdahale etmeyi ve değiştirmeyi amaçlar.

Sosyal psikolojide konular

Sosyal psikolojinin kullandığı temalar geniş ve çeşitlidir (Gergen, 1973). Ana odağı olan bazı konulara odaklanarak kimliğinizi belirleyebilirsiniz. Sosyal kimlik (Taylor ve Moghaddam, 1994) ya da insanların belirli bir grup içerisindeki özelliklerini belirleyip, bunları gösterme derecesi, sosyal psikolojinin sıklıkla üzerinde çalıştığı bir faktördür. Sosyal kimlik, genellikle insanların nasıl davranacağını belirler. Örneğin, bir kişi, belirli bir grup ile anlamlı bir şekilde tanımlandığı zaman, davranışları o grubun kurallarına ve değerlerine karşılık gelecektir.

Bir başka klasik sosyal psikoloji teması ise basma kalıp tiplerdir (stereo tipler) (Amossy ve Herschberg Pierrot, 2001). Stereo tipler, belirli bir başka grup ile ilgili fikirlerimizi oluşturur. Bu genellikle belirli bir grubun tüm üyelerini sınıflandırmayı amaçlayan, basitleştirilmiş ve genelleştirilmiş bir görüntüdür. Örneğin, Avrupa’da yaygın bir klişe vardır; İspanyolların tembel insanlardır. İspanyollar ile ilgili bu klişeyi duymuş olanlar, bir İspanyol ile iletişime geçtikleri zaman, onları tanımadan önce tembel olduklarını düşüneceklerdir.

Sosyal psikoloji ve ön yargılar

Ön yargılar stereo tiplerle yakından ilişkilidir (Dovidio, Hewstone, Glick ve Esses, 2010). Ön yargılar, bir kişi veya durum hakkında hızlı ve temelsiz karar vermemize neden olan tutumlardır. Bunlar, eksik bilgiye dayanarak geliştirilen fikirlerdir ve genellikle olumsuzdur.

Bu günlerde birçok kişi yanlışlıkla tüm Müslümanların terör şiddetini kınamadıklarını ve hatta bu lanete sempati ile yaklaştıklarına inanıyor. Bu hatalı yargıya karşı açık kanıtlarla karşı çıkılsa bile, birçok insan buna inanmamakta ısrar ediyor. Bu inançlar, bu dine mensup insanlara karşı duygularını ve davranışlarını etkiler.

Sosyal psikoloji alanında yapılan başka bir çalışma ise değerlerdir (Ginges ve Atran, 2014). Değerler, toplumların yerine getirilebilmesi için oluşturdukları bir kılavuz kitapçığıdır. Değerlerin, sosyal bir mutabakata sahip olma eğilimi vardır ve kültürler arasında farklılık gösterir. Değerler o kadar önemlidir ki, bazı insanlar için kutsallık ifade ederler. Bazı değerlerin mantık dışı olmalarına rağmen, insanlar onları en üst düzeyde savunacak ve hatta onlar için büyük fedakarlıklar da yapacaklardır.

Sosyal psikolojide ele alınan çok çeşitli konular göz önünde bulundurulduğunda, hepsine yorum yapamayız. Bu yazı içerisinde ifade edilmeyen bazı konular; saldırganlık, şiddet, sosyalleşme, takım çalışması, liderlik, sosyal hareketler, itaat, uyuşmazlık, kişiler arası ilişkiler ve grup süreçleridir.

Sosyal psikoloji dünyasından önemli şahsiyetler

Sosyal psikoloji alanında büyük bir etki bırakmayı başarmış insanlar vardır. Bunlardan bazılarını şöyle sıralayabiliriz:

• Floyd Allport:  Sosyal psikolojinin bilimsel bir disiplin olarak kurucusu olarak bilinmektedir.
• Muzafer Şerif: Bir grup çocuk izcinin, sosyal gruplarda ön yargıyı araştırmak için iki gruba ayrılarak, “hırsızlar mağarası” deneyini gerçekleştirmesi ile tanınmıştır. Deney, Gerçekçi Grup Çatışması Kuramı’nı (Realistic Group Conflict Theory) oluşturdu.
• Solomon Asch: Hayatını sosyal etki çalışmasına adadı. En iyi bilinen çalışması, uygunluk konusundaki çalışmaları sırasında, katılımcıların yanlış cevaplar verip vermeyeceğini görmek adına farklı boyutlarda çizgiler kullandığıdır. Gerçekten de katılımcılar, verdikleri cevapların doğru olduğunu düşündükleri için değil, diğer insanların verdiği cevaplara katılma zorunluluğu hissettikleri için yanlış cevap verdiler.
• Kurt Lewin: Modern sosyal psikolojinin kurucusu olarak bilinir. Gestalt teorisine katkı yapıp, sosyal uzaklık kavramını incelemesi ile alan teorisini formüle etti. Alan teorisi, kendi çevresi dışına çıktığı zaman, gerçek insan davranışlarını tanımanın imkansız olduğunu göstermektedir.
• Ignacio Martín-Baró: Bir psikolog olmasının yanı sıra bir Cizvit rahibiydi de. Psikolojinin geliştiği bölgenin sosyal ve tarihsel koşullarıyla ilgili olması gerektiğini öne sürdü. Aynı zamanda orada yaşayan insanların umutları  ile de ilgili olmalıdır. Sosyal Kurtuluş Psikolojisi’nin (Social Psychology of Liberation) kurucusudur.

Diğer önemli isimler

• Stanley Milgram: Şüphe duyulan etik davranışların üzerinde deneyler yaptı. En çok bilineni, otoriteye itaat etme konusundaki deneyidir. Bu deneyde, otoriteyi temsil eden bir katılımcı, başka bir katılımcıya elektrik şoku verdi. Küçük Dünya Deneyi (Experiment of the Small World) de ayrıca kendi imzasını taşır ve aynı zamanda ayrılığın altı derecesi (six degrees of separation) olarak da bilinir.
• Serge Moskovici: Sosyal temsiller üzerine çalışmalar yaptı. Bu, belirli bir bilgiye vakıf olan grupların, bunu nasıl biçimlendirdiği araştırmasıdır, böylece orijinal biçiminden sapılır. Serge ayrıca azınlıkların etkisi üzerine çalışmaları için bilinir.
• Philip Zimbardo: En ünlü deneyi Stanford Hapishanesi Deneyidir  (Stanford Prison Experiment). Bu deneyde bazı öğrencileri iki gruba ayırdı – bir grup hapishane gardiyanı ve diğerleri ise mahkum oldular. Daha sonra onları üniversitenin bodrum katında sahte bir hapishaneye koydu. Katılımcıların davranışlarının temelinde, kendi kişiliklerinin değil, içinde bulundukları durumun olduğu sonucuna varmıştır.
• Albert Bandura: Medyadaki şiddetin, onu izleyenlerde saldırgan bir tavır geliştirdiğini göstermiştir. Bir deneyde, bir model, oyuncak bir bebeğe şiddet uygular ve akabinde bu davranış çocuklar tarafından taklit edilir; Bu Oyuncak Bebek Deneyi (Bobo Doll Experiment) olarak bilinir. Bandura aynı zamanda, öz yeterlilik teorisinin (Theory of Self-Efficacy) de kurucusudur.

Özet

Gördüğümüz gibi, Sosyal Psikoloji alanı, sosyal davranışlarımıza odaklanır. Bu, başkaları için büyük bir bilinmez ve psikoloji okumaya karar veren insanlar için en şaşırtıcı alanlardan biridir. Bunun nedeni, diğer insanların doğrudan ya da dolaylı olarak sahip oldukları gücü hafife almamızdır. Bu anlamda kendimizi tam anlamıyla bağımsız olarak görmeyi, çevremizi çok fazla etkilemeden, istediğimiz gibi davranmayı ve hissetmeyi seviyoruz.

Ancak, sosyal psikoloji üzerine yapılan bu çalışmalar bize, durumun hiç de böyle olmadığını gösterdi. Bu yüzden böyle bir ilgi görüyor ve bu alanının keşifleri sayesinde kendimize dair çok önemli bilgiler elde edebiliyoruz.

Kaynakça

• Allport, GW (1985). Sosyal Psikolojinin Tarihsel Arkaplanı.
• G. Lindzey & E. Aronson (Eds.). Sosyal Psikolojinin El Kitabı. New York: McGraw Hill.
• Amossy, R., Herschberg Pierrot, A. (2001). Stereo tipler ve Klişeler. Buenos Aires.
• Eudeba. Dovidio, JF, Hewstone, M., Glick, P. ve Esses, VM (2010) «Önyargı, Klişeleşme ve Ayrımcılık: Teorik ve Ampirik bir bakış».
• Dovidio, JF, Hewstone, M., Glick, P. ve Esses, VM (eds.)  Ön yargı ve Stero tip Ayrımcılık El Kitabı. Londra: SAGE Yayınları Ltd.
• Gergen, K. J. (1973). Tarihsel olarak sosyal psikoloji. Kişilik ve Sosyal Psikoloji Dergisi, 26, 309-320.
• Ginges, J. ve Atran, S. (2014) “Kutsal değerler ve kültürel çatışma”,
• Gelfand, MJ, Chiu, CY ve Hong, YY (ed.) Kültür ve Psikolojideki Gelişmeler. New York: Oxford University Press, sayfa 273-301.
• Moscovici, S. & Markova, I. (2006). Modern sosyal psikolojinin oluşturulması. Cambridge, İngiltere: Polity Press.
• Taylor, D., Moghaddam, F. (1994). «Sosyal Kimlik Teorisi». Gruplararası İlişkiler Teorileri: Uluslararası Sosyal Psikolojik Perspektifler (2. baskı). Westport, CT: Praeger Publishers. pp 80-91.