Sezgiler: Aklın Kısa Yolları

Uzun zamandır insanoğlu, çevresini iyi ve doğru bir şekilde boyutlandıran rasyonel bir hayvan olarak görülmüştür. Ancak, S. E. Taylor’un ifadesine göre “bilişsel olarak muhtaç” durumdayız. Bu alıntı, insanı, zihinsel süreçlerin maksimum optimize edicisi olarak tasvir eden bir benzetmedir. Bunu başarmak için gerekli olan bilişsel strateji, sezgisel olarak adlandırılır.

Sezgisel yöntemler, karmaşık bilişsel problemleri çözüm yolumuzu basitleştirmek için kullandığımız zihinsel kısa yollardır. Sorunları yeniden formüle etmek ve daha basit ve neredeyse otomatik operasyonlara dönüştürmek için bilinçsiz bir biçimde hayat geçirdiğimiz kurallardır. Bu sayede, bir sorun olduğunda her zaman kapsamlı gerekçeler kullanmak zorunda değiliz. Ancak, bu kısayollar tamamen doğru değildir ve bazen hata yapmamıza neden olur.

Gündelik bazda gerçekleştirdiğimiz bilişsel süreçlerde çeşitli türlerde sezgisel yöntemler bulabiliriz. Ancak bu makalede daha sık kullandığımız yollar olarak, temsili sezgisel, kullanılabilir sezgisel, çapa ve ayarlama sezgisel ve simülasyon sezgisel bağlamında açıklamalarda bulunacağız.

Temsili sezgisel

Bu zihinsel kısayol, bir uyaranın (kişi, olay veya nesne) belirli bir kategoriye ait olma olasılığı hakkında çıkarımlar yapmakla ilgilidir. Yüzeysel özellikler ve önceki ana hatlara yardımıyla bu sınıflandırmayı gerçekleştiriyoruz. Bununla birlikte, mevcut bilgilerin bu önceki ana hatlara uyması gerçeği, bunun mutlaka doğru olduğu anlamına gelmez. Daha önce de söylediğimiz gibi, kolaylıkla hata yapabiliriz.

Temsili sezgisel durumuna bir örnek olarak aşağıdaki durumu verebiliriz. Birinin sizi üç yeni insanla tanıştırdığını hayal edin. Onları görmeden önce bunlardan birinin çocuk öğretmeni olduğu söylendi. Kısa bir sohbetten sonra, ikisi çocuklardan hoşlanmadıklarını, diğerinin de hoşlandığı söylendi. Temsili sezgisel yöntemler kullanırsanız, çocukları sevdiğini söyleyen kişinin öğretmen olduğu sonucuna varacaksınız.

Kullanılabilir sezgisel

Bu bilişsel olay, bir olayın olasılığını, bir kategorinin sıklığını veya iki olgu arasındaki ilişkiyi tahmin etmek için kullanılır. Tahmin, deneyimlerimiz aracılığıyla akla gelen olayların mevcudiyeti veya sıklığı ile yapılır. Bir örnek olarak deneyimlerimizin hatıralarını kullanarak, sezgisel istatistiksel çıkarımın eşdeğeri olacaktır.

Buna bir örnek ise, şu gibi bir soru sorduğumuz zaman ortaya çıkan durumdur: daha fazla erkek psikolog mu var, yoksa kadın psikolog mu? Bu soruyu cevaplamak için, bu sezgiden yararlanabilir ve iki durumdan hangisinin daha uygun olduğunu görebiliriz. Bu nedenle, psikologlar psikologlardan daha fazla akla gelirse, daha fazla psikolog olduğunu söyleyeceğiz.

Sabitleme ve ayarlama sezgisi

Bir belirsizlik durumunda olduğumuz ve bir olay hakkında deneyimsel bilgimiz olmadığı zaman, bir referans noktası kullanabiliriz. Bunu yaparsak, çapa ve ayarlama sezgisel yöntemini kullanıyor olacağız. Referans noktasının, başladığımız çapa olduğu yer burasıdır. Bu belirsizlik durumunu çözmek için farklı sezgisel ayarlamalar kullanırız.

Genellikle bu bilişsel yöntemi , örneğin, ülkemizdeki ortalama gelirin ne olduğunu düşündüğümüzde kullanırız. Bu durumda, kendi yıllık gelirimizi düşünmemiz ve ortalamanın üzerinde veya altında olduğumuzu değerlendirmemiz olasıdır. İlgili düzenlemeleri yaptıktan sonra, ülkedeki ortalama gelir olarak kabul ettiğimiz tutarı bulabiliriz.

Bu sezgisel yöntem ile ortaya çıkan bir hata, yanlış fikir birliği etkisidir. Bu, başkalarının bizimle ne kadar ortak yanlarına sahip olduğumuzu tahmin etmemizi sağlayan bilişsel bir sapmadır. Onların inançlarının, görüşlerinin ve düşüncelerinin kendimizle örtüştüğüne inanarak, bu yanlış fikir birliğini oluştururuz. Bu durumda, düşüncemiz başkalarının düşüncesini ortaya çıkarmak için bir çapa görevi görür.

Simülasyon sezgisi

Bu, bir olayın meydana gelme olasılığını tahmin etme eğilimini düşünme girişimidir. Bunun gibi bir zihinsel imgeyi yaratmak ne kadar kolaysa, böyle bir olayın mümkün olduğuna inanmak daha olasıdır.

Bu bilişsel yapı, karşı olgusal düşünce ile çok ilişkilidir. Bu, acıyı azaltmak amacıyla geçmişe ya da mevcut gerçeklere veya mevcut koşullara alternatifler aradığımız bir düşünce şeklidir. Bununla birlikte, sık sık, bu düşünce yapısına başvururuz. Karşı olgusal düşüncenin bir örneği tipik “şöyle olsaydı ne olurdu…?” sorularıdır. Bunlar farklı bir şekilde başka bir şey yaşanırsa neler olabileceğine dair benzer yorumlarımızdır.

Başka bir örnek de, podyumda ikinci sırayı alan atletin, üçüncü sıradaki atlet kadar mutlu olmamasıdır. Peki bu nasıl olabilir? İkinci sırada olan kişi için, kendisini birinci sırada hayal etmek oldukça kolayken, şimdi daha kötü bir durumdadır. Öte yandan, üçüncü sırada biri için, bir şeyin nasıl yanlış olabileceğini hayal etmek kolaydır. Podyumdan hiç yer alamayabilirdi, ama şimdi daha iyi durumda. Dolayısıyla üçüncü sıradaki sporcunun, ikinciye göre mutluluğu daha fazla olur.

Artık sezgisel manada her şeyi olarak biliyoruz, eminim ki bu bilgileri günlük yaşamımızda kullandığımız birçok örnek için de düşünebileceksiniz… Kesinlik ve sezgiye dayanmamasına rağmen, belirli problemlerle hızlı ve verimli bir şekilde yüzleşmek adına, onlar bizim evrimsel “silahlarımızdır”. Tabii ki, hayatımızda daha önemli kararlar alırken bu zihinsel kısayolları kullanmanın hatalarına düşmemeliyiz. Bu durumlarda çok dikkatli olmalıyız.