Hatalı Düşünce Şekilleri Nelerdir ve Onlarla Nasıl Savaşabiliriz?

Düşünceler, insan olarak beynimizi “kullanma” yeteneğimiz sayesinde ortaya çıkan zihinsel ürünlerdir. Beynimizi kullanmaktan kastımız, etrafımızda ya da iç dünyamızda olup bitenler hakkında düşünmek ya da onları yorumlamaktır.

İnsanlar olarak biz günlerimizi, saatlerimizi ve tüm hayatımızı düşünerek geçiriyoruz. Başımıza gelenleri değerlendiriyor, önemsiz hatta olmayan şeyler hakkında düşünüyoruz. Bazen kendimizi utandıran düşünceler bile ürettiğimiz oluyor. Kimi zaman da beynimizin içinde geçmişe ve geleceğe yolculuk ediyoruz.

Kısacası düşünme yeteneğimiz muazzam ve duygusal sağlığımızı korumak için bu yeteneği yönetmeyi bilmek çok önemli. Düşüncelerimiz duygularımızı belirliyor ve sonuçta davranışlarımız ortaya çıkıyor.

Sağlıksız duygular deneyimlememize sebep olan düşünceleri negatif otomatik düşünceler, önyargılar ya da bilişsel bozukluklar olarak adlandırıyoruz. Düşüncelerimizin hepsi faydalı duygular yaratmıyor. Örneğin, “Bir köpek havlıyor.” diye düşünürsem bunun duygusal açıdan hiçbir sonucu olmayacağı bellidir.

Ancak eğer “Bir köpek havlıyor.” diye düşünür ve bundan “Demek ki delirmiş ve bana saldırabilir.” sonucunu çıkarırsam oldukça farklı bir sonuç ortaya çıkar. Burada, senaryo tamamen değişir. Çünkü benim düşünceme nedeniyle, hayatta kalmam ya da zarar görme ihtimalim konuya dahil oluyor. Tehlike demek, yaratacağı tüm sonuçlarla birlikte anksiyete tepkisini aktif hale getirmem anlamına geliyor.

Bazı tipik hatalı düşünce şekilleri

Pek çok çarpık düşünce şekli vardır ancak biz benim en tipik olduğunu düşündüğüm düşünce şekillerine odaklanacağız. Bunlar bizi diğerlerine göre daha fazla rahatsız edebilecek olan düşünce şekilleri.

Falcı hatası

Diğer kişinin belli bir şeyi düşündüğünden emin olmanız halinde bozukluk ortaya çıkar. Ya da bir şeyin olacağını düşündüğünüzde, onun olacağına dair iddiaya bile girebilecek bir haldeyseniz yine bozukluk ortaya çıkacaktır.

Elbette bu mantıklı değildir çünkü kimse, hiç kimse, gelecekte ne olacağını tahmin etme yeteneğine sahip değildir. Ayrıca insanların ne düşündüğünü, hatta birkaç yıl içinde kendi beynimizin nasıl düşünceleri olacağını bile tahmin edemeyiz. Bu yüzden neler olduğundan ya da olacağından nasıl bu kadar emin olabiliriz? Yoksa bize olacakları gösteren hayali bir kristal küremiz mi var?

Siyah ve beyaz düşünceler

Bu hatalı düşünce şeklinde, her şeyin siyah ve beyaz olmadığı gerçeğini göz ardı ederek, herkese belli özellikler ya da nitelikler yakıştırırsınız. Halbuki grinin pek çok tonu vardır. Kaç kez kendinize hata yaptığınız için her şeyin yanlış gittiğini söylediniz? Kendinize şunu bir sorun: yalnızca bir hata nasıl her şeyin kötüleşmesine sebep olabilir? Biraz abartmıyor musunuz?

Kişiselleştirme

Hem iyi hem kötü anlamda, sıklıkla kendinizi evrenin merkeziymiş gibi görüyorsunuz. Başkalarının her zaman size, yaptıklarınıza, yapmadıklarınıza, nasıl giyindiğinize, ne söylediğinize bağlı olduğunu düşünüyorsunuz.

Gerçek şudur ki, herkes kendi dertlerine kapılıp gitmiş durumda, kimsenin hayatıyla ilgilenmiyor. Eğer böyle değilse de o kişi mutlaka gözden geçirmesi gereken bir probleme sahip!

Zaten tahmin ettiğiniz gibi, bu hatayı yaparak, her şeyi kişisel algılıyorsunuz. Böylece yüksek miktarda anksiyete, suçluluk, çekingenlik gibi duygular hisseder hale geliyorsunuz.

Felaketle sonuçlanan düşünceler

Ortada hiçbir kanıt yokken, gerçeği oldukça fazla abartarak, her yerde potansiyel tehlike ve tehditler olduğunu düşündüğünüzde genellikle bu hataya düşüyorsunuz. Her zaman “Ya öyle olursa?“, “Ya iptal edersem?”, “Ya kız arkadaşım beni terk ederse?”, “Ya hastaysam?” gibi bir düşünme kalıbını tercih ediyorsunuz. Tüm bu sorulara “berbat” sıfatını ekliyorsunuz ve tüm bunlar gerçekten olmuş gibi davranıyorsunuz. Sanki altından kalkamayacağınız bir felaket başınıza gelmiş gibi.

Nasıl daha objektif bir şekilde düşünebilirim?

Tüm bu hatalı düşünce şekillerinin çocukluğumuzdan beri içimize yerleşen ve varlığımızda kökleri sağlamlaşan farklı inançlardan kaynaklandığını aklınızdan çıkarmayın. Bu yüzden, objektif düşünmek zaman ve çaba gerektiren bir süreçtir. Sonunda daha iyi hissetmenini sağlayacaktır.

Eğer aşağıdakileri uygularsanız, önyargılardan uzaklaşarak daha bilimsel ve rasyonel bir insana dönüşeceksiniz:

Gerçeği yalnızca beş duyunuza dayanarak yorumlayın

Gerçeğimizi yalnızca gözlemleyerek, ona dokunarak, onu tadarak, onu dinleyerek ve onu koklayarak bilebiliriz. Bunlara ek olarak bize bilgi verebilecek altıncı his diye bir şey yoktur. Bu yüzden, 5 duyunuzu kullanarak içinde yaşadığınız anın farkında olun. Çünkü şu an erişebileceğiniz tek gerçek o. Gelecekte ne olacağı, başka bir yerde ne olduğu ya da başka birinin kafasından geçen şeyler sizin gerçeğiniz değildir ve onlar hakkında gerçek anlamda bir şeyler bilmeniz mümkün değildir.

Kendinize bilimsel sorular sorun

Eğer gerçeği bilmek istiyorsanız, beş duyunuzu kullanmanın yanı sıra, kendinize şunlar gibi şeyler sorabilirsiniz: Çalışma arkadaşımın beni eleştirdiğinden nasıl emin olabilirim? Eğer araba kullanırsam kaza geçireceğimle ilgili elimde bir kanıtım var mı? Gerçekten bir hastalığa sahip olma ihtimalim nedir?

Bu düşüncelerin nereden geldiğinin farkında olun

Daha önce bahsettiğimiz gibi ön yargılı düşünceler inançlardan kaynaklanır. Bunlar bir ağacın kökleri gibidir, bilişsel hatalar da bu ağaçta açan çiçeklerdir. İnançlarınızın neler olduğunu analiz edin, böylece neden bu tür hatalı düşünce şekillerine sahip olduğunuzu anlayacaksınız. Mutlu olmak için sevgiye mi ihtiyacınız var? Endişelenmenin sorunlarınızı çözmeye yardımcı olacağını mı düşünüyorsunuz? Belli bir kişi tipinin kötü olduğunu düşünüyor ve cezalandırılması gerektiğine mi inanıyorsunuz?

Deneyler yapın

Bir bilim adamıymışsınız gibi, düşündüklerinizin doğru ya da taraflı olup olmadığını görmek için deneyler yapın. Örneğin bir kişinin sizin arkanızdan konuştuğunu düşünüyorsanız, cesur olmanız ve bu kişiye böyle bir şey yapıp yapmadığını sormanız gerekecek.

Onların cevabı hepsinin kendi kafanızda uydurduğunuz bir hikaye olup olmadığını anlamanıza yardım edecek. Bu kişi size yalan söylüyor da olabilir ancak bu konuda yapabileceğiniz bir şey yok! Bu yüzden çözebileceğiniz şeylere odaklanın ve gerisini unutun.