Anlama ve İnanç: Gilbert Deneyi

Gilbert deneyi, en az dört yüzyıldır devam eden bir tartışmayı çözmeye çalışmak için yapıldı. Bu tartışma 16. yüzyılda başlamıştı ve kahramanları iki büyük filozof: René Descartes ve Baruch Spinoza’dur. Tartışmanın nedeni, insanlarda inançların nasıl oluştuğunu konusunu açığa çıkarmaktı..

Rasyonalizmin en yüksek temsilcisi René Descartes, anlayış ve inancın iki ayrı süreç olduğunu savunmuştur. Ona göre insanlar önce bilgiyi aldılar, sonra analiz ettiler ve sonra buna inanıp inanamayacaklarına karar verdiler. Başka bir deyişle, Descartes’a yönelik inançlar, alınan bilginin analizinin ürünüydü.

Baruch Spinoza ise kendi tarafından farklı bir şeye işaret etti. Bu filozof için anlayış ve inanç aynı anda gerçekleşen iki süreçti. Bilgi edinerek ve anlayarak otomatik olarak inançlar oluşturduğumuza dikkat çekiyordu. Kısacası onların bize anlattıklarına ya da yazdıklarına, detaylı bir analize tabi tutulmadan inanırız.

“Zeka, ne yapacağınızı bilmediğinizde kullandığınız şeydir.”

– Jean Piaget

İki filozof arasındaki tartışma hiçbir zaman tam olarak aydınlatılamadı. Bu tezlerin her birinin geçerliliğini kontrol etmek için Gilbert deneyi tasarlandı. Yaratıcısı, 1993 yılında psikolog Daniel Gilbert ve meslektaşlarıydı.

Araştırmasının ana sorusu, anlayış ve inancın iki ayrı süreç olup olmadığı veya aynı anda meydana gelip gelmemesiyle ilgiliydi.

Tezlerden hangisinin doğru olduğunu belirlemek için 71 gönüllüden oluşan bir grup alındı. Her birine bir soygunu detaylandıran bir metin verildi. Okuduklarına göre, hırsızın hangi cümleyi alması gerektiğine gönüllüler karar vermeliydi.

Sağlanan metinde bazı satırlar yeşil, bazıları kırmızı renkteydi. Katılımcılara yeşil çizgilerin doğru olan ifadelere karşılık geldiği bilgisi verildi. Kırmızı çizgiler ise yanlıştı. Hırsızlığın koşullarını anlamak ve en adil cezayı vermek için bunu dikkate almaları gerekiyordu.

Deneyin geliştirilmesi

Kırmızı ve yanlış olan iddialar, suçun ayrıntılarına ilişkin bilgiler içeriyordu. Bu iddialardan bazıları, onu en şiddetli soygun gibi gösteriyordu. Örneğin; hırsızın silahlı olduğu veya saldırgan davranışlarda bulunduğu söyleniyordu.

Diğer metinler, bir şekilde suçu “yumuşatmayı” amaçlayan ifadeler içeriyordu. Örneğin; hırsızın ailesi ve çocukları olduğu ve zorunluluktan hırsızlık yaptığı söyledi. Ayrıca hırsızın “arkadaşça” tavrından da söz ediliyordu ve eylemleri hiçbir zaman şiddet içermiyordu.

Gilbert deneyinin geliştirilmesi sırasında, katılımcılarının dikkati dağıtıldı. Diğer yarısının ise herhangi bir dikkat dağınıklığı olmadan egzersizi tamamlamasına izin verildi.

Dikkatleri dağılmış olanların daha doğal hareket etmeleri bekleniyordu, çünkü durum üzerindeki kontrolleri azalttı ve normalde yaptıkları gibi davranmalarına teşvik edildi.

Gilbert deneyinin sonuçları

Gilbert deneyinin sonunda, dikkati dağılmış olan alt grubun cümleleri ile aktivite üzerinde tam kontrol sahibi olan cümleleri arasında önemli bir fark vardı. Genel olarak, gönüllüler grubu metnin hem doğru hem de yanlış ifadeler içerdiğini not edemedi.

Hırsızı çok daha acımasız gösteren yanlış bilgilerin yer aldığı metinleri alanlar, ona diğerlerinden iki kat daha fazla ceza verdiler. Suçlu lehine yanlış iddialarda bulunanlar, cezanın yarısından daha azına karar verdi

Gilbert’in deneyi sırasında dikkati dağılmayanlar ise yanlış iddiaları atladılar ve işlenen suçla orantılı bir ceza verdiler. Bu bilgi ayrımcılığını yapmak için yeterli zamanları vardı ve bu nedenle daha eşit davranıyorlardı. Bu deneyle ilgili rahatsız edici olan şeyi günlük yaşamdan bir örnekle açıklayacak olursak, yanlış ve doğru olanın kırmızı veya yeşil olarak görünmemesi diyebiliriz.

Gilbert deneyi, filozof Baruch Spinoza’nın haklı olduğunu kanıtladı. Anlayış ve inançlar aynı anda oluşur. Bu, temelde bize söyledikleri her şeye inanma eğiliminde olduğumuz anlamına gelir.

Bir dereceye kadar bu olumludur. Aksi takdirde tüm hayatımızı verdiğimiz onayları kontrol ederek geçirirdik. Ama aynı zamanda, görünüşe göre doğru olmayan detaylara kolayca inanmaya başladığımız için endişe vericidir.