Psikolojik Otopsi Nedir?

Psikolojik otopsi, bir intiharın nedenlerini ortaya çıkarmak ya da bu olayı sebepleri ile birlikte tanımlamak için kullanılan bir tür adli tıp tekniğidir. Bazı durumlarda, bir kişinin ölümünün gerçekten bir intihar olup olmadığını bulmak için de bu araçtan yararlanılır. Bu yöntemin, sistematik bir biçimde 21. yüzyılda uygulanmaya başlanan görece yeni bir teknik olduğunun altını çizmek gerekir.

Psikolojik otopsi terimi ilk kez 1950’lerde Shneidman ve Farberow tarafından hazırlanan bir çalışmada kullanılmıştır. Edwin S. Shneidman, kendini intihar ve tanatolojiye (ölümcül hasta ve hastalıklardan kurtulanlarla ilgilenen tıp ve psikiyatri dalı) Amerikalı bir klinik psikologtur. 1958 yılında Norman Farberow ve Robert Litman ile birlikte Los Angeles İntihar Önleme Merkezini kurmuşlardır.

Ancak bu dönemden daha önceki yıllara gitmek gerekirse, psikolojik otopsi kavramının ABD’de aslında 1920’lerden itibaren ilgi çekmeye başlayan bir kavram olduğu ortaya çıkar. Büyük Buhran olarak adlandırılan dönemin ardından bu ülkede bir intihar dalgası yaşanmıştır. Böyle bir intihar salgını pek çok bilim insanının dikkatini çekmiş ve bu bilim insanları, intiharların ortak nedenlerini araştırmaya yönelik pek çok girişimde bulunmuşlardır. Ancak bir kavram olarak psikolojik otopsi, ancak Shneidman ve Farberow ile somut bir şekle dönüşmüştür.

“İntihar en kötü cinayet şeklidir. Çünkü pişman olma şansı tanımaz.”

– John Churton Collins

Psikolojik Otopsi

Psikolojik otopside yapılan işlem, geriye doğru gidilerek ölen kişinin yaşantısını ve kişiliğini dolaylı olarak yeniden canlandırmaktır. Bu uygulama, kişiyi intihara götüren durumları ve nedenleri ortaya çıkarmaya yönelik araştırma ve inceleme içerikli bir süreçtir.

Genel anlamda psikolojik otopsinin iki temel amacı bulunmaktadır. Bunlardan ilki adli tıp türündedir. İkincisi ise epidemiyolojik (analitik salgın araştırması) niteliği taşımaktadır. Psikolojik otopsi, kriminal araştırma çerçevesinde gerçekleştirilir ve tıbbi – hukuki soruşturma süreçlerinin tamamlayıcısı olma özelliğine sahip bir araçtır. Uygulandığı durumların hemen hemen tamamı ölümün şüpheli olduğu vakalardır.

Konuya epidemiyolojik bakış açısından yaklaşıldığında bu aracın davranış, durum, motivasyon vb. kavramların ifadesi ile ilgili çeşitli veriler toplama amacı taşıdığı ifade edilebilir. Bu bilgilerin tamamı, yeni intihar vakalarının önlenmesi için ortak risk faktörlerinin belirlenmesine yönelik olarak kullanılmaktadır.

Daha az öncelikli olsa da psikolojik otopsinin diğer farklı amaçlarla da kullanıldığını ifade etmek gerekir. Bunlar arasında ölüm öncesi davranışların yasal geçerliliği (örneğin çeşitli belgelere atılan imzalar) gibi durumlar yer almaktadır. Ayrıca tıbbi ya da psikolojik tedavi altında bulunan kişilerde uygulamada herhangi bir hata yapılıp yapılmadığının bulunması, psikolojik profillerin çizilmesi ve kriminal sınıflandırma yapılması gibi diğer işlevleri de bulunmaktadır.

Araştırma Araçları

Bu otopsi türünde temel olarak üç adet araç bulunmaktadır: olay mahallinin araştırılması, psikolojik izlerin toplanması ve ölen kişiye yakın olan insanlarla mülakat yapılması. Olay mahalli vakanın tümü konusunda çok önemli ve aydınlatıcı bilgiler içerir. Seçilen metot, ceset çevresinde bulunan eşyaların konumları ve durumları ile benzer nitelikteki etkenler vaka ile ilgili kritik bilgiler verir.

Psikolojik izlerin toplanması aşamasına mektuplar, mesajlar, gazeteler ve faydası olabilecek her türlü doküman ya da bilgi dahildir. Bunlar sayesinde hem ölen kişinin psikolojik profili çıkarılmaya hem de ölümün hangi şartlar altında gerçekleştirildiği daha net bir biçimde anlaşılmaya çalışılır.

Ölen kişinin yakınındaki insanlarla yapılan mülakat da kişilik bilgisi ve ölüme neden olan motivasyonları anlamaya yönelik bilgi toplamak için gerçekleştirilir. Bu aşama, psikolojik otopsinin en tartışmalı prosedürlerinden biridir. Çünkü intihar eden kişinin çevresindeki insanların önyargılarını aşmak ya da algılarını tarafsız bir biçimde sergilemelerini sağlamak son derece zor bir işlemdir.

Takip Edilen Protokoller

Psikolojik otopsi gerçekleştirmek için farklı protokol türleri bulunmaktadır. Ancak bunlar arasında en yaygın olarak kullanılanı Dr. Teresita García Pérez tarafından geliştirilen MAPI modelidir. Kübalı doktor Pérez’in geliştirdiği bu oldukça pratik ve fonksiyonel metot, en çok Hispanik ülkelerde uygulanmaktadır. MAPI kısaltması analiz edilen dört ana başlığı ifade etmektedir. Bunlar:

• M-Mental. Muhakeme, bilme yetisi, zeka, hafıza ve dikkat gibi farklı bilişsel yetenekler ve potansiyel analiz edilir.
• A-Affective – Duygusal. Depresyon gibi olası duygusal bozuklukların bulunup bulunmadığı araştırılır.
• P-Psikososyal. İntihar eden kişinin yaşantısı boyunca çevresindeki kişilerle ilişkileri değerlendirilir.
• I-Interpersonal – Kişilerarası. Kişinin en yakın çevresi ile ne tür ilişkiler kurmayı tercih ettiğine yönelik araştırma yapılır.

Protokole göre yapılması gereken ilk iş, olay mahallinin incelenmesi, psikolojik izlerin bulunması ve burada intihara ilişkin işaretler, belirtiler ve her türlü durumun anlaşılmaya çalışılmasıdır.

Daha sonra ölen kişinin üç yakın arkadaşı ile 60’tan fazla konu başlığını içeren yapısal bir mülakat yapılır. Bu tür mülakatların olaydan sonra en fazla altı ay içinde gerçekleştirilmesi gerekir.

Son olarak, disiplinler arası bir analiz yapılır. Bu analiz çerçevesinde en az bir psikolog, bir doktor ve bir de kriminolog bulunur. Bu analiz sonucunda doğası gereği olasılıklara dayanan bir rapor hazırlanır. Bu raporda, ölümün nedeni NASH kodu (N: Natural – Doğal,  A: Accidental – Kaza Sonucu, S: Suicide – İntihar, H: Homicide – Cinayet) esasına göre açıklanır. En sonunda da olayın olası nedenleri kayıt altına alınır.