Prosopagnozi: Seni Görüyorum, Kim Olduğunu Biliyorum ama Yüzünü Tanıyamıyorum
Prosopagnozi, şu anda dünya nüfusunun % 2,5’ini etkileyen nadir bir hastalıktır. Kısa süre önce vefat eden nöroloji uzmanı Oliver Sacks, Apple firmasının kurucularından Steve Wozniak ve ünlü aktör Brad Pitt gibi bir çok tanınmış simayı etkiledi. Bu rahatsızlığı olan insanlar, kendi yüzlerini de içeren yüzleri tanımaktan aciz kalırlar. “Yüz körlüğü” adı verilen böyle bir hastalığınız olsaydı, hayatınızın nasıl olacağını hiç düşündünüz mü?
Güzel bir pazar günü, köpeğiniz ile parkta bir yürüyüşe çıktığınızı ve en yakın arkadaşınıza rastladığınızı düşünün. Fakat ne “selam” diyor ne de karşınızdakinin kim olduğunu biliyorsunuz. Yüzlerini tanımadığınız çocuklarınıza iyi geceler demeyi ya da size tamamen birer yabancı gibi gelen iş arkadaşlarınızı bir düşünün.
Yüz körlüğü hastalığı olan biri için, yaşadığı gün oldukça karmaşık geçer. Ve aslında, bu hastalığı olan kişiler, böyle bir hastalığa yakalanmış olduklarını da bilemezler.
Sen Kimsin? Ve Ben kimim?
Bu rahatsızlık, sadece aile bireylerinin, arkadaşların ya da tanıdıkların yüzlerinin tanınmasına bir engel olmaz, aynı zamanda, duygusal ifadelerin ve cinsiyetin tanımlamasını da etkileyebilir. Hiçbir ayrım yapamadan, tüm yüzler aynı gibi gelir.
Bu nedenle, yüz körlüğü olan bir kişinin çevresindeki insanlar, kendilerini incinmiş hissedebilir. Beraber geçirdikleri zaman istedikleri kadar çok olsun, birbirine bakan gözlerden en az bir çift, karşısındakini tanımaz. Aktör Brad Pitt de aynı şeyi söylemiştir. Rahatsızlığı yüzünden ona çok yakın olan arkadaşları, Pitt’i kendini beğenmiş ve kibirli biri olarak ifade etmektedir.
En ciddi durumlarda ise, kişi bir ayna karşısında kendine bakarken veya arkadaşları ile çektirmiş olduğu bir grup fotoğrafında kendisini ararken, herhangi bir şekilde tanıma yetisine bile sahip değildir. Bu durumun olumsuz sonuçları elbette olabilir. Sadece romantik ilişkilerde değil, aynı zamanda iş yerlerinde de sorunlar olabilir. Bireyin benlik saygısını azaltıp, depresyona bile sebebiyet verebilir.
Hafıza sorunu olduğunu düşünenler
Bu terim Yunancadaki prosopon (yüz) ve agnosia (bilgi yokluğu) kelimelerinin birleşmesinden meydana gelir. Bu hastalıktan muzdarip olan insanlar görme duyularında herhangi bir sorun yoktur. Bir çok nesneyi makul derecede hatırlayabilir ve tanıyabilirler. Bu nedenle, her sağlıklı insan gibi, anne babalarının kim olduğunu, çocuklarının en çok hangi rengi sevdiğini, eşlerinin neyi sevip neyi sevmediklerini, dün ne yediklerini veya oda arkadaşının ne kadar çok şarkı söylediğini bilirler.
Her ne kadar beynin yüzleri algılayan kısmı, nöronal bellek ağıyla sürekli olarak bir etkileşim halinde olsa da, bu bir bellek sorunu değildir. Daha çok yüzler üzerine odaklanan bir hastalıktır.
Genel bir yüz modelini algılıyoruz
Bebekler, konuşmadan ve hatta belirsiz sesler çıkarmadan bile önce, içgüdüsel olarak yüzleri fark eder. Dört aylıkken, çevrelerinde gördükleri yüzleri açık bir şekilde işleyebiliyorlar. Bunun nedeni, yüzlerin son derece keskin bilgiler ile dolu olmasıdır. Yüzler duyguları, hisleri, kimliği, cinsiyeti ve etnik kökeni yansıtır.
Yüz körlüğü olan bir kişi, yüzün farklı bölümlerini (burun, göz, ağız vb.) tespit edebilir. Ancak, bu kısımların yüz üzerindeki yerini tam olarak hatırlayamaz ve yüzü bir bütün halinde akıllarında canlandırmaz. Yüz özelliklerini kendine has bir özellik kalıbına dönüştüremez, yüz özelliklerini kişinin kimliğiyle ilişkilendiremez.
Bunun nedeni, yüzlerin parçalar halinde değil bir bütün halinde işlenmesidir. Yani, birisini yalnızca gözleri veya ağzıyla tanımlayamayız. Bir kişinin yüzünden çok fazla bilgi alabileceğimiz için, hepsini aynı anda alabilir ve genelleştirilmiş bir yüz modeli oluşturabiliriz.
Çözüm bağlamsal ipuçlarını kullanmaktan geçer
Yüz tanıma yetersizliği, prosopagnozinin en belirgin özelliği. Bununla birlikte, bazı durumlarda, bu rahatsızlığı olan insanlar, kendilerine yakın olan insanların yüzlerini tanıyabilirler. Belirli bir özellik sayesinde, yüzler kalabalığın içerisinden sıyrılabilir.
Bu şekilde, olası utanç verici durumları hafifletmek için, farklı bağlamsal ipuçları ve yaklaşımları kullanılır. Kişinin kendine has özelliklerinin detaylarını fark ederek, karşılarında kimin olduğunu çıkarabilirler. Bazı örnekleri şunlardır: saç rengi, gözlükler veya birisinin yürüme şekli. Diğer ipuçları cilt tonu, doğum izleri, benler veya ses kalitesi gibi sıralanabilir.
Özellik ne kadar dikkat çekici olursa, onları tanımlamak da o kadar hızlı ve kolay olur. Çok kalın kaşlar, gerçekten birbirinden uzak olan kulaklar, neon yeşil gözlükler, güçlü bir parfüm ve benzeri kıstaslar yardımcı olabilir. Tüm bu özellikler, prosopagnozisi olan birinin, çevresindeki kişileri belirleyebilmesine temel hazırlayabilir.
Prosopagnozisi doğuştan gelen bir hastalık mıdır?
Bu tür hastalıklar doğuştan olabilir. Her ne kadar sıklıkla görülmese de, genetik olarak, nesilden nesile aktarılabilir. Çoğu vakada, beynin her iki küresindeki meydana gelmiş olan beyin hasarı, hastalığa neden olur. Bu, inme veya beyin tümörü sonucunda da olabilir. Daha az sıklıkla görülse de, kranioencefalik travma veya ensefalit gibi merkezi sinir sistemini etkileyen enfeksiyonların bir sonucu olarak da ortaya çıkabilir.
Yüz algılaması için, beynin farklı alanlarındaki ve yapılarındaki bilişsel süreçlerin harekete geçmesi gerekir. Bununla birlikte, beynin, yüz tanıma özelliğinden sorumlu olan bir bölümü de vardır: Füsiform Yüz Alanı (Fusiform Face Area, FFA). Fasiform Gyrus’un temporal lobunda bulunur.
Ne tür tedavileri vardır?
Prosopagnozi için bilinen etkili bir tedavi yöntemi yoktur. Bununla birlikte, doktorlar, hastalarını bağlamsal ipuçlarını kullanacak şekilde eğitebilirler. Uzmanlar, bu hastalıktan muzdarip olan insanların, günlük işlerini olabildiğince kolaylaştırmanın yollarını öneriyor. Örneğin, bir ortamda bulunan herkesin adını söylemek ve büyük kalabalıklardan, partilerden veya çok fazla karaktere sahip filmlerden kaçınmak gibi.
Şimdi bu az bilinen hastalık hakkında biraz daha bilginiz var. Çok sayıda insanı etkiler ve onları yüz körü yapar. Bu konu hakkında ne düşünüyorsunuz?