Aldatıcı Korelasyon Nedir?
Aldatıcı korelasyon ya da aldatıcı ilinti, çevremizdeki iki değişken arasında gerçek olsun ya da olmasın bir ilişki kurmamızı sağlar. Bu kavram çevremizi saran ortamda geçerli olacak bilgilerin belirli bir biçimde işlenmesi temeline dayanır.
Ancak çoğu kez etrafımızda gözlemlediğimiz şeyleri yorumlama şeklimiz tam olarak gerçeğe uygun olmayabilir. Çünkü tecrübelerimize ve geçmiş yaşantımıza bağlı olarak gözlem yaptığımızda bazı varsayımlarda bulunuruz. Aldatıcı korelasyonun en net örneklerinden birini bazı insanlara karşı basmakalıp ve önyargılı davranışlarda görmek mümkündür.
Aldatıcı Korelasyon Nedir?
Aldatıcı korelasyon, iki ya da daha fazla elementin birbiri ile ilişkili olduğu bir kavramdır. Doğrulayıcı önyargı içeren bu kavram, elementlerin ilişkisi üzerinden kişinin tecrübelerinin devreye girmesi ve aslında öyle olmamasına rağmen bu elementleri birbirinden bağımsız olarak tanımlaması ile ilgilidir.
Bazı bağlantıları kurarken kişinin geçmiş tecrübelerinin her zaman açık bir biçimde görülmesi söz konusu değildir. Diğer bir deyişle, toplum içinde yerleşmiş olan bazı inanışlar bu tür bir önyargıyı destekleyici nitelikte olabilir. Bu durumda kişinin konuyla ilgili doğrudan bir tecrübesi yoktur.
Örnek olarak, dövmesi ve pirsingi bulunan kişilerin hemen tehlikeli olarak yaftalanması, buna karşın üniforma giyen insanların eğitimli, doğru ve daha değerli olarak sınıflandırılması verilebilir.
Aldatıcı Korelasyonun Özellikleri
Aldatıcı korelasyon sıklıkla bu tür bilişsel önyargılara kapıldığımızı gösterir. Yani birbiri ile ilişkisi olması gerekmeyen iki değişken arasındaki ilişkiye ciddi bir biçimde inanırız. Basit bir şekilde anlatmak gerekirse, aldatıcı korelasyon belirli mental süreçlerin basitleştirilmesi ve bu yüzden (doğrudan ya da dolaylı olarak) tecrübelerimizin bize söylediği şekilde hareket etmemiz anlamına gelir.
Bu bağlamda, toplum içindeki bazı grupların davranışları basitleştirilir ve bunlar olumsuz bir biçimde tanımlanır. Bu yüzden de daha yaygın olan bu tür bilgiler ve inanışlara göre hareket ederiz. Bu durum aynı zamanda, iki ya da daha fazla değişkenin aralarındaki ilişkinin basitleştirildiği bir tür zihinsel kısayol mekanizması işlevi de görür.
Aldatıcı Korelasyon ve Sosyal Psikoloji
Belirli inanış, davranış ve hareket türleri üzerinde toplum etkisi yadsınamaz. İçeriğe bağlı olarak öyle ya da böyle farklı davranışlar sergileriz. Böylelikle kendimizi içinde bulunduğumuz sosyal grupta daha rahat hissederiz.
Bu yüzden aldatıcı korelasyon belirli sosyal gruplara ait olma gibi özellikleri doğrudan etkiler. Kimi durumlarda gruplar arasındaki farklılıkları da artırıcı etkiye sahiptir. Bu nitelik kendimizi içinde tanımladığımız gruplar için belirli düşüncelerle açıklanır.
Sosyal Dünyadan Örnekler
Aldatıcı korelasyonun ortaya çıkabileceği olasılıklar çok geniş bir yelpazede bulunur. Daha somut belirtmek gerekirse bunlardan bazılarını şu şekilde sıralayabiliriz:
- Dövmeleri olan insanlar hemen suçlu ya da suça meyilli insanlar olarak damgalanırlar.
- Ekonomik imkanların az olması düşük eğitim seviyesi ile ilişkilendirilir.
- Aynı çevre ya da sosyal grup dışındaki insanlar tehlikeli olarak tanımlanır.
- Fiziksel açıdan iyi görünen ve iyi giyimli insanlar yüksek eğitim seviyesi ve alım gücüne sahip insanlar olarak görülürler.
Aldatıcı Korelasyon İle İlgili Diğer Örnekler
Aldatıcı korelasyon sadece sosyal hayatımızı etiketlemekle kalmaz, aynı zamanda yaşanmış bir olayın meydana gelme olasılığına bağlı olarak bunun başka bir zaman tekrar mutlaka yaşanacağı düşüncesini zihinlere kazır. Bu durumu şu örneklerle açıklayabiliriz:
Muskalar
Başına çeşitli olumsuzluklar gelen bir adam bazı muskaların “kötü enerjiyi” uzaklaştırdığını duyar. Bunun üzerine o da bu muskalardan kullanmaya başlar ve “şansının daha iyi” olacağını düşünür.
Yani muska kullanımı aslında “kötülüklerin ya da kötü enerjinin önlenmesi” ile ilişkilidir. Her ne kadar kişi muska kullansa bile bazen kötü günler geçirecektir. Ancak buna rağmen büyük bir olasılıkla bu muskayı kullanmaya devam edecektir.
Burçlar
Aldatıcı korelasyona verebileceğimiz en net örneklerden bir diğeri de burçlardır. Yıldız haritasını okumak, gerçeklik algısında yer alan bazı süreçlerin etkilenmesine yol açar.
Diğer bir deyişle burcunu okuyan bir kişi, aslında toplumun büyük bir çoğunluğuna uyan genel varsayımlar niteliği taşıyan ve orada kendi burcu için yazılan özelliklere inanır. Yani bu bilgilerden gerçeğe en çok uyanlara odaklanır ve genellikle kendisini betimlemeyen detayları göz ardı eder.
Şans
Muska takmak gibi şans kavramı da aldatıcı korelasyon konusunda en yaygın olarak rastlayabileceğimiz örneklerden biridir. Mesela bir kişi iş görüşmelerinde belirli bir çorap giyer ve bu çorabın görüşmenin daha iyi gitmesi için şans getirdiğine inanır.
Bunun tam tersi olarak kötü şansla ilişkilendirilen giysiler, insanlar, nesneler vb. olabilir. Kısacası aldatıcı korelasyon belirli nesneler ya da insanlara karşı daha önceden yaşadığımız tecrübelerin de katkısıyla davranış biçimimizi açıklayan bir olgudur.
Tüm alıntı yapılan kaynaklar, kalitelerini, güvenilirliklerini, güncelliklerini ve geçerliliklerini sağlamak için ekibimiz tarafından derinlemesine incelendi. Bu makalenin bibliyografisi güvenilir ve akademik veya bilimsel doğruluğa sahip olarak kabul edildi.
Mullen, B. y Johnson, C. (1990), Distinctiveness-based illusory correlations and stereotyping: A meta-analytic integration. British Journal of Social Psychology 29, 11-28.
Tversky, A. y Kahneman, D. (1973). Availability: A heuristic for judging frequency and probability. Cognitive Psychology, 5, 207-232.