Psikolojik Sıkıntılarda Tarafgirlik

Tarafgirlik ne demek? Beynin belli bilgi türlerini diğerlerine göre işleme ve vurgulama eğilimidir. Anlaşılması güç olabilir ama bu yazıda duygularımızı nasıl etkilediğini basit ve somut bir şekilde anlatmaya çalışacağız.

Normal ve negatif tarafgirlik arasındaki farka bakacağız. Bunlardan ikincisi, sıkıntı hissini artırır. Dolayısıyla bunların istenmeyen etkilerinden uzak durmak için nasıl ortaya çıktıklarını ve düşünce süreçlerimizi nasıl etkilediklerini bilmemiz gerekmektedir.

“Gerçek neyse odur ve tam tersini düşündüğümüzde bile gerçek olmaya devam etmektedir.”

– Antonio Machado

Bilişsel tarafgirlik nedir?

Her gün belli miktarda bilgiyle karşılaşıyoruz. Bu bilgi hem dışarıdan hem de içeriden gelmekte. Eğer beyin bunların hepsini işlemek zorunda kalsa başka hiçbir şeye zaman kalmazdı. Sorumlu olduğu diğer şeyleri yerine getiremezdi.

İşte bu yüzden beyin, aldığı bilgileri yorumlarken beli kestirmelere başvurur. Bu kestirmelere, bilişsel tarafgirliktir. Hepimiz, bazı bilgileri, diğerlerine göre daha çok yorumlama, onlara dikkat etme ve onları hatırlama eğilimini gösteririz. Şimdi üç tarafgirlik türüne bakacağız:

• Dikkat tarafgirliği: Bir uyarıcıya, aynı anda ortaya çıkan diğer uyarıcılardan daha fazla dikkat gösterme eğilimi.
• Yorumlama tarafgirliği: Durumları belli bir şekilde yorumlama eğilimi.
• Hafıza tarafgirliği: Belli durumları hatırama ve mevut durumu yorumlamak için kullanma eğilimi.

Dikkat tarafgirliği

Tarafgirliğe dayanmak normal, gerekli ve faydalıdır çünkü zihinsel kaynaklarımızın büyük oranda korunmasını sağlar. Sözünü ettiğimiz gibi beynin bilgi işleme sürecinde zaman ve enerji tasarruf etmesini sağlayarak diğer görevlerini yerine getirmesine yardımı olur.

Peki ama zararlı hâle geldiklerinde ne yapmalısınız? Dikkat tarafgirliği, negatif uyarıcılar yönlendirildiğinde zararlı hâle gelmektedir. Yani bir kişi nötr ya da faydalı bilgiden ziyade tehdit edici potansiyelde ya da zararlı bilgiye odaklandığında bu durum yaşanır.

Mesela, topluluk önünde konuşurken sizi dikkatle dinleyen biri yerine kaşlarını çatarak dinleyen birine odaklanırsanız, negatif bir dikkat tarafgirliği yaşamış olursunuz. Zararsız bir dikkat tarafgirliği gösteren bir kişiye örnek olarak,  kendisiyle aynı bilgisayara sahip bir dinleyici gibi başka şeylere odaklanan konuşmacıyı verebiliriz.

Bu durumda negatif tarafgirlik yaşayan kişi, sanki o konuştuğu esnada insanlar garip yüz ifadeleri yansıtmış gibi düşünerek negatif duygularla sonuçlanacak bir bilgi işleme sürecini başlatır. Negatif dikkat tarafgirliği, tasdik tarafgirliğinin doğal bir sonucu da olabilir: kişinin, eski tecrübelerini onaylayan bilgileri aktif bir şekilde aradığı bir tarafgirlik.

Bu durumda, kişi topluluk önünde sunum yapma konusunda yetenekli olmadığı şeklindeki inancı onaylamayı istemiş ve bu nedenle bu bilgiyle uyumlu olana odaklanıp tam tersine işaret eden ya da topluluk önünde konuşmaa becerisiyle ilgili olmayan bilgileri göz ardı etmiştir. Pür dikkat dinleyen veya alkışlayan kişilerin bunu gerçekten takdir ve onayla değil nezaketten yaptığını düşünebilirler. Bu da yorumlama tarafgirliğine neden olur. Bu konuyu aşağıda ayrıntılandıracağız.

“Akıl, esnek bir aynadır. Daha iyi bir dünya görebilmek için ayarlayın onu.”

– Amit Ray

Yorumlama tarafgirliği nedir?

Benzer bir durum, sözünü ettiğimiz diğer iki tarafgirlik konusunda da yaşanır. Yorumlama tarafgirliği, gerçekte nötr ya da belirsiz olan durumları tehlikeli ya da tehditkâr şeklinde değerlendirdiğimizde yaşanır.

Bunun bir örneği, yukarıda sözünü ettiğimiz senaryoda görülebilir. Normal tarafgirliği olan bir kişinin, yaptığı konuşmanın beğenilmemesini düşünmesi için neden yoktur. Konu hakkınd şüpheleri olduğunu ya da herkesin kendi kişisel sorunları hakkında düşündüğünü aklından geçirebilir. Ama negatif tarafgirliğe sahip biri, bunu kendisinin kötü bir konuşmacı olmasına, kimsenin anlattıklarıyla ilgilenmediğine, dinleyicilerin bütün anlatılanları gülünç bulduğuna vs. inanabilir.

Hafıza tarafgirliği nasıl işliyor?

Son olarak, hafıza tarafgirliğini ele alacağız. Bu durum, mevcut durumları yorumlarken nötre veya pozitif anıları hatırlamak yerine geçmişteki negatif tecrübeleri hatırladığımızda yaşanır. 

Yazı boyunca kullandığımız örnekle devam edersek, bir kaç yıl önce yaptıkları berbat bir sunumu hatırlayan ve şu anki durumu bu hatıraya göre değerlendiren bir kişi, birazdan yapacağı sunumun da kötü olacağını düşünecektir.

Tam tersine sunumun iyi gitmediği benzer bir durum yaşamış ama daha iyi gitmiş sunumlarını hatırlayan bir kişi ise sadece başarısız zamanlarını hatırlayarak ortaya çıkardığı negatif duyguların bir sonraki konuşmasını işgal etmesine izin vermeyecektir.

Pek çok psikolojik rahatsızlıkta negatif bilişsel tarafgirliğin varlığına işaret eden bir çok çalışma bulunmaktadır. Ayrıca psikolojik bir rahatsızlık yaşamadığı hâlde negatif tarafgirliğin, devasa bir negatif duygu kaynağı olduğu kişileri ele alan araştırmalar da mevut. son olarak, hayatımız boyunca bilişsel tarafgirlik ağına bir noktada hepimiz takılıp kalıyoruz.

Bu tarafgirliklerin nasıl işlediğini bilmek ve bunları iyileştirerek negatif tarafgirliklerin gücünü azaltmayı öğrenmek önemlidir. Bu yazının, negatif tarafgirliği tespit etmenize ve düşünce ve duygularınızı şekillendirmemeleri için hemen müdahale etmenize yardımı olduğunu umuyoruz.

Resimler: Ryan McGuire