Pratik Zeka Nedir?

Psikolog ve araştırmacı Howard Gardner’in Çoklu Zeka Kuramı gibi zeka modelleri sayesinde bugün artık zekanın sadece okulda başarılı sonuçlar almak ya da matematikte iyi olmakla ilgili değil, bunlardan çok daha öteye uzanan bir kavram olduğunu biliyoruz. Aslında Gardner ve onun gibi pek çok bilim insanı sayesinde zekanın pek çok çeşidinin (en az dokuz) bulunduğunu da biliyoruz. Bu yazımızda işte bu zeka türlerinden biri olan pratik zekadan bahsedeceğiz.

Pratik zekadan bahseden ilk yazar, Başarılı (Üçlü) Zeka Kuramı (1985) ile psikolog ve araştırmacı Robert J. Sternberg olmuştur.  Sternberg’in bu modelinde aynı zamanda zekanın iki türü daha bulunmaktadır: analitik ve yaratıcı zeka. Bu zeka türlerini de daha sonra inceleyeceğiz. Peki pratik zeka nedir? Adapte olma yeteneğimizle mi ilgilidir? Bu kavramlar birbiri ile ne tür bir ilişki içindedir?

Sternberg ve Başarılı (Üçlü) Zeka Modeli

Amerikalı psikolog Sternberg, zeka ile düşünceyi sosyal bağlamda birleştiren ve üç farklı zeka türü bulunduğunu savunan bir model öne sürmüştür. Bu zeka türlerini analitik zeka (örnek olarak akademik alanda kullandığımız zeka), yaratıcı zeka (farklı konularda değişik problemleri çözmemize yardımcı olan zeka) ve pratik zeka (yaşantımızda çevremizde doğan ihtiyaçlara adapte olarak cevap vermek için kullandığımız zeka) olarak sıralamıştır.

Bu üç tür zekanın her biri birbirini tamamlayan üç alt teorinin parçasıdır. Bunlar, bileşen, deneyimsel ve bağlamsal teorilerdir. Yani bileşen teorisi analitik zekaya (bilgiyi yakalama ve kullanma yetisi ile ilgili), deneyimsel teori yaratıcı zekaya (kendi dışımızdan elde edilen bilgilerin entegre edilmesi ile ilgili) ve bağlamsal teori ise pratik zekaya karşılık gelmektedir.

Bu sonuncu zeka türünde, hayatın karşımıza çıkardığı fırsatları nasıl tanımlayacağımız ve bunları nasıl değerlendireceğimizi bilme yeteneğinden bahsediyoruz. İşte pratik zeka aşağıda özelliklerini açıklayacağımız önemli bir zeka türü olarak ön plana çıkmaktadır.

Pratik Zeka Nedir? Nelerden Oluşur?

Pratik zeka tam olarak ne anlama gelir? Sternberg geliştirdiği modelle pratik (ya da bağlamsal) zekayı davranış ve dünyaya uyum sağlama şeklimizle tanımlamıştır. Ona göre uyum, etrafımızı saran dünyanın bizden isteklerine kendimizi ayarlayabildiğimiz zaman ortaya çıkan bir olgudur. Yani pratik zeka dünyaya, çevremize ve yaşamsal ögelere adapte olmamızı sağlar.

Bu sayede bildiklerimizi farklı ortamlarda ve günlük hayatın değişken şartlarında uygulayabilir ve istediğimiz sonuçları bu şekilde alabiliriz. Bu zeka türü ayrıca sadece çevreye uyum sağlamak anlamına gelmez. Aynı zamanda sosyal ilişkilerde de daha başarılı olmaya yardımcı olur.

Daha basit bir biçimde tarif etmek gerekirse pratik zeka, istenen etkiyi en fazla şekilde elde edebilmek için neyi, kime, nasıl ve ne zaman söyleyeceğimizi bilmemize yarayan bir zeka türüdür.

“Pratik zeka, içinde bulunduğumuz durumları doğru bir şekilde okumamıza ve istediklerimizi elde etmemize yardımcı olur.”

– Robert J. Sternberg

Pratik Zeka Eylem Odaklıdır

Pratik zeka eylem odaklıdır. Günlük hayatta karşımıza çıkan zor (ve basit) olaylarda bu zekayı uygulamaya koyarız. Bunlar günlük problemlerdir. Yani edindiğimiz bilgiler, öğrendiğimiz dersler, karşımıza çıkan yeni durumlar, testler, risk almamız gereken olaylar gibi çeşitli araçları uygulamaya koymamız gereken ve teoriden çok pratik özellikte bulunan durumlardır.

İhtiyacımız olan çözüm de tam olarak yıllar boyunca edindiğimiz ve öğrendiğimiz özelliklerimizi uygulamakta yatar.

Pratik, Yaratıcı ve Analitik Zeka

Yukarıda değindiğimiz özelliklerin tamamı hem yaratıcı hem de yenilikçi zekanın özellikleri arasında yer almaktadır. Çünkü farklı (ve istenen) çözümlere ulaşmak için doğal olarak yeni şeyler denemek gerekir. Bu bağlamda, pratik zekayı Sternberg tarafından tarif edilen diğer iki zeka türüyle ilişkilendirebiliriz: Analitik zeka (“Sorunla ilgili olarak hangi detayları gözden geçirmem gerekir?”) ve yaratıcı zeka (“Sonuca ulaşmak için yeni olarak neler denemem gerekir?”).

Pratik Zeka Nasıl Kazanılır?

Bu zeka türü yıllar içinde öğrenilir ve edinilir. Ancak bunun yanında yaşamak zorunda kaldığımız farklı tecrübeler sayesinde pratik zekayı doğal olarak ve aşamalı bir biçimde de edinebiliriz. Bu bağlamda, pratik zekanın gelişiminde küçük yaşlarda ve büyürken içinde bulunduğumuz çevrenin etkisi oldukça büyüktür.

Diğer yandan bizim için birer rol model olan çevremizdeki insanlar da pratik zekanın gelişiminde son derece önemli roller üstlenirler. Neden? Çünkü insanlar genellikle taklit eder, kendileri için örnek alacak birilerini ararlar. Mesela, eğer bir kişinin belirli bir konuda başarılı olduğunu görürsek biz de onu taklit etme eğilimi gösteririz.

Pratik Zekanın Uygulamaları ve Örnekler

Görüldüğü gibi bu zeka türünün uygulanmasında iki temel öge bulunmaktadır. Bunlardan biri bilgi diğeri ise eylemdir. Yani zekayı günlük hayatta çevremize, ortaya çıkan ihtiyaçlara ya da isteklere uygulamak anlamına gelir.

Pratik zekanın örneklerine günlük yaşamda çok sık rastlamak mümkündür. Örneğin, çok kalabalık bir trenden inmek istediğimizde, yeterince zaman olmadığı için işe gitmek üzere en kısa yolu seçtiğimizde, yolda yürürken kendimizi iyi hissetmediğimizde birilerinden yardım istediğimizde vb. durumlar, pratik zekayı uygulamaya koyduğumuz günlük olaylar arasında gösterilebilir.

Yani bu konuda çok farklı örnekler verilebileceği gibi bunların her birinin karmaşıklık derecesi de birbirinden farklı olacaktır. Ancak bunların her birinin temel bir noktada birbiriyle ilgili olduğunu söyleyebiliriz: İçinde bulunduğumuz durumlardan, problemlerden ya da çeşitli tecrübelerden pratik zekanın gücü ve etkinliği sayesinde çıkabilmek.