Hezeyanın Ne Olduğunu Biliyor Musunuz?

On yedinci yüzyılda, delilik kavramı, hayallerden ve sanrılardan başka bir şey olarak görülmüyordu. Bu nedenle, “deli olmak”, “hayal ya da halüsinasyon görmek” ile aynı anlamdaydı. Bugünlerde, birisinin “deli” tarifini açıklamasını istersek, bu kişinin Napolyon olduğunu düşünen ya da Marslılar tarafından zulüm gördüğünü iddia eden biri olduğunu söyleyebilir.

Başka bir deyişle, hezeyanı daha geniş bir zihinsel problem olarak ele alabiliyor olsak da, klişenin bir parçası olmaya devam etmektedir. Ayrıca, en çok dikkat çeken tanı ölçütlerinden biri olmaya da devam etmektedir. Etimolojik olarak, ‘delirium (hezeyan)’ kelimesi Latince “delirare” teriminden türemiştir, ki bu da daha önce geçilmiş olan yollardan ayrılmak demektir. Düşünceye uygulandığında, “normal yolun dışında düşünmek” gibi bir şey ifade eder.

En kolay anlaşılır şekliyle hezeyan, “öfkelenmek, rahatsız edici akıl yürütme dürtüsüne kapılmak” anlamına gelir. Günlük dilde, hezeyan pratik olarak delilik, mantıksızlık ya da gerçeklik kaybı ile eş anlamlıdır.

“Bazen bana işkence eden bir soru vardır: Ben mi deli miyim, yoksa diğerleri mi?”

– Albert Einstein

Hezeyanın bilinen en iyi tanımı, Jaspers’in Genel Psikopatolojisinde (1975) ortaya attığı fikirdir. Jaspers için sanrılar yanlış kararlardır. Hastalar, bu sanrılara büyük bir mahkumiyet ile bağlandıkları için kendileri ile eşleşirler, böylece çoğumuz için geri döndürülemez olan deneyimlerden veya kanıtlardan etkilenmezler. Ayrıca inançları genellikle imkansızdır.

Bir sanrıyı tanımlamak için, deneyimin aşağıdaki noktaları karşıladığı dereceyi dikkate almalıyız:

• İnançlarını mutlak bir direnç ile savunurlar
• Hasta, kendini kişisel aşkınlıkla, kendini kanıtlayan gerçek olarak deneyimliyor.
• İnançlarının akıl veya tecrübeye göre değiştirilmesine izin vermezler.
• İnanç fantastik bir biçimde oluşur ya da en azından bir mantık çerçevesi içerisinde değildir.
• İnançlar sosyal veya kültürel grubun diğer üyeleri tarafından paylaşılmaz.
• Kişi aklında dönen inançla uğraşmaktan başka bir şey yapmaz ve bunun ile ilgili düşünmekten ya da onun hakkında konuşmakta zorlanıyor.
• İnanç, öznel bir rahatsızlık kaynağıdır veya kişinin sosyal işlevselliğine müdahale eder.

Kısacası, sanrılar kavramsal olarak çok karmaşık olarak karakterize edilir. Belki de bu yüzden onları tanımlamak çok zordur.

Ne tür hezeyanlar vardır?

Araştırmacıların üzerinde en çok uğraştığı alanlardan biri, sanrıları nasıl sınıflandırılması gerektiğidir. Böylece, bunları elde ettikleri şekle ve içerdikleri içeriğe göre sınıflandırdılar.

Şekle göre sanrı türleri

Biçim açısından bakıldığında, ayrım, sanrıları birincil veya “doğru” sanrılar ve ikincil sanrılar olarak ikiye ayırır.

Birincil sanrılar

Birincil ya da doğru sanrılar kökeni daha önceki benzer bir deneyime sahip değildir. Yani, kökeni açıkça belirtilemez. Bireyin vicdanına girdiğinde, bu hezeyan başladığından beri başına gelen her şeyin büyük bir bir kısmını açıkladıkları için önemlidir.

Kişi sık sık kendi dünyasının manasında bir değişiklik olduğunu farkındadır. Her şey farklı görünür. Bu dönüş, tanımlanması zor ve açıklanması daha da zor olan korkunç hislere yol açar. Açıklama genellikle sıradan biri için anlaşılabilir değildir.

“Deliliğin dokunmadığı büyük bir dahilik yoktur.”

– Seneca

Dört tür birincil sanrı tezi öne sürülmüştür (Jaspers, 1975):

• Hezeyan sezgisi. Örneğin bir hasta, isminin kısaltması olan Emilio Albeniz de Darco’nun, İspanyolca’da “Tanrı’nın katili olduğunu” (Eres el Asesino de Dios) anlamına geldiğini fark eder.
• Hezeyan algısı. Örneğin, bir hasta, evinin posta kutusuna yazılmış ismine bakarak, gizli polisin onu bir halk düşmanı olarak tanımladığını “fark eder”.
• Hezeyan atmosfer. Bu, dünyanın pek belli olmasa da uğursuz, rahatsız edici ve tanımlanması zor bir şekilde değiştiğine inanmaktan ibarettir.
• Hezeyan hafızası. Bu, gerçek bir hafızanın delice yeniden yapılandırılmasından veya bir hastanın aniden açıkça bir sanrı olan bir şeyi “hatırladığı” zaman meydana gelir. Örneğin, eğer Tanrı’nın oğlu olduğunu “hatırlarsa”.

İkincil sanrılar

İkincil sanrılar psikolojik olarak anlaşılabilir. Hastanın anormal bir deneyimi açıklamaya çalışmasının bir sonucu olarak ortaya çıkar.

Örneğin, bir hasta sadece bir halüsinasyon yaşar (kendisinin babası gibi konuştuğu çok derin bir ses duyduğunu söyler). Bu deneyim oldukça garip ve anormaldir. Bu nedenle, hastanın yaptığı açıklamanın da garip ve anormal olması durumunda hiç kimsenin itirazı olamaz. Bu sesin, örneğin dünyayı kurtarmak için Tanrı tarafından seçilmiş olduğu anlamına geldiğini söyleyebilir.

İçeriğe göre sanrı türleri

Sanrıların içeriği oldukça çeşitli olabilir ve bu tür sınıflandırmada çok çeşitli kategoriler vardır. Burada, DSM tarafından önerildiği gibi en çok kullanılan sınıflandırmaları bir araya getireceğiz.

Kontrolden edilme hezeyanı

Hasta, duygularının, dürtülerinin, düşüncelerinin veya eylemlerinin kendisine ait olmadığına inanmaktadır. Bazı garip ve dayanılmaz güçlerin ürünü olduğunu düşünür. Örneğin, kişi televizyonlarından kontrol mesajları aldığını hisseder.

Vücut sanrıları

Bu kategori, kişinin vücudunun işleyişini ifade eder. Örneğin, hasta beyninin çürümüş olduğuna inanabilir veya bir kadın, olmadığını kanıtlayan kesin testlere rağmen hamile olduğuna inanabilir.

Delice kıskançlık

Bu tür bir sanrıya sahip hastalar, bu tür davranışlara dair bir kanıt bulunmasa da, eşinin ya da sevgilisinin kendisini aldattığına ikna olmuşlardır.

“Fantazinin mantığa karşı her türlü üstünlüğü bir derece deliliktir.”

– Samuel Johnson

Büyüklük sanrıları

Bu sanrılar, kişisel önem, güç, bilgi ya da kimlik konusunda abartılı bir değerlendirme anlamına gelir. Dini, bedensel veya başka türden olabilir. Bir örnek, kendisinin Napolyon Bonaparte olduğuna inanan bir hastadır.

Yoksulluk sanrıları

Hasta, tüm mal varlığını ya da neredeyse tamamını kaybettiğine veya kaybedeceğine inanmaktadır.

Hezeyan referansları

Hasta, olaylarına, nesnelerine veya çevresine yakın olan insanlara, genellikle olumsuz ve yanıltıcı, özel ve sıra dışı bir duyuma sahip olduğuna inanmaktadır. Örneğin, bir kadın radyo programlarının ona yöneldiğine inanmaktadır.

Savurgan sanrılar

İçeriği açıkça saçma ve gerçekleşme ihtimali olmayan yanlış bir inançtır. Örneğin, bir adam bademcikleri çocukken alındığında, başkanın sesini duyabileceği tellerle başının üstünde bir cihaz olduğuna inanır.

Nihilistik sanrılar veya Cotard Sendromu

Cotard sendromu, benliğin, başkalarının ve dünyanın varlığının etrafında döner. Mesela “dünya bitti”, “Bir daha asla bir beynim olmayacak” ya da “Yemek yemem gerekmiyor, çünkü ben boş bir varlığım”.

Zulüm sanrıları

Bu sanrıların merkezi teması, kişinin saldırıya uğraması, taciz edilmesi, aldatılması, zulüm görmesi veya bir komplo kurbanı olmasıdır. Örneğin, FBI tarafından arandığına inanan bir hasta.

Suçluluk sanrıları

Hasta her türlü sefalete karşı suçlu ve sorumludur. Mesela, dünyada açlıktan sorumlu olduğuna inanır.

Capgras sendromu

Hasta, hayatındaki önemli insanların, her zamanki gibi aynı görünmelerine rağmen, bir gösterici tarafından gasp edildiğine inanmaktadır.

Erotomania ya da Clerembault sendromu

Hasta birisinin ona aşık olduğunu düşünüyor. Örneğin, İspanya prensinin kendisine sıkı sıkıya aşık olduğuna inanan bir kadın.

Bazı ilginç sanrı vakaları

Sanrılar  oldukça göz alıcı ve kötü nam salmış vakalardır. Çarpıcı nitelikleri nedeniyle, çoğu zaman akılda kalırlar. Böylece, ulusal haber haline gelmiş bazı durumlar var. İşte birkaç örnek:

“Küçük Nicolas” davası

Genç Francisco Nicolas Gomez Iglesias, sahte belgeleri ileri sürerek, Hükümete ve İspanya Ulusal İstihbarat Merkezi’ne (NIC) danışmanlık yapmaktan dolayı geçici bir delilik içindedir. Yargıç tarafından anayasanın 24 numaralı maddesi uyarınca emredilen adli tıp raporu, Iglesias’ın“sanrısal bir büyüklük fikri” olduğunu belirtiyor.

Ronald Reagan’ın öldürülmesi teşebbüsü

Bazıları, John Hinckley Jr.’ın Ronald Reagan’ı öldürme girişiminin, bir erotomaniac illüzyonundan ya da sevgi yanılsamasından kaynaklandığını düşünüyor. Hinckley, başkanın ölümünün aktris Jodie Foster’ın Hinckley’e olan sevgisini halka açık olarak ilan edeceğine inanıyordu.

Sinema dünyası da, çok sayıda filmde ortaya çıkan sanrıları da yansıtıyor. İşte bunlardan ikisi:

Barınak (2011)

Bu filmde normal bir baba, bu korkunun akılcı bir açıklaması olmaksızın olası bir kıyamet korkusuna boyun eğmeye başlar.

Cadı (2015)

Bu film, yeni bir hayata başlamak için ormandaki izole bir yerleşim alanına geçen Kuzey Amerika’lı bir yerleşimci ailesinin hayatını anlatıyor. Yerleşimin yakınındaki bir cadı ile ailenin güçlü dini inancı arasındaki çatışma yavaş yavaş sanrıları ortaya çıkarmaktadır.

Bu makalede gördüğümüz gibi, hezeyan birçok ortak özelliği kapsayabilecek karmaşık bir zihinsel yapıdır. Öte yandan sanrılar aklımızın yaratıcı gücünü ve algıladığı gerçekliğe uyum sağlama ihtiyacını ortaya koymaktadır. Birçok sanrı, bir kişinin halüsinasyonları için bulabileceği en makul açıklamalardır.

Kaynakça

• Belloch, A., Sandín, B. y Ramos, F. (Eds.) (2008). Manuel de psicopatología (2 vols.), Edición revisada. Madrid. McGraw-Hill.
• Amerikan Psikiyat
• Belloch, A., Sandín, B. y Ramos, F. (Eds.) (2008). Manual de psicopatología (2 vols.), edición revisada. Madrid. McGraw-Hill.